391
genişlənir.
Dövrün
yaranmağa
başlayan
erkən
əkinçi
məskənlərinin xüsusiyyəti və miqyası əhali artımını aydın əks
etdirir.
Istehsaledici təsərrüfata keçid ənənəvi ovçu, balıqçı, yığıcı,
kollektivləri cəmiyyətində müəyyən yenilik yaradır, əməyin
təşkilində ciddi dəyişikliklərə səbəb olur. Yeni əmək təşkili
şəraitinə uyğun yeni istehsal növləri (toxuculuq, dulusçuluq, yun
və bitki liflərindən əşyalar hazırlamaq və s.) meydana gəlir.
Qobustanın Mezolit – Neolit dövrü sakinlərinin bədii-
estetik səviyyəsinin yüksək olduğunu, onları kiçikölçülü və
uzunmüddətli daimi düşərgələrinin bir-birinə çox yaxın
yerləşməsini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Görünür, Qobustan
düşərgələrində bir-biriylə sıx istehsal və s. əlaqələrdə olan qohum
qəbilələrin kiçik qrupları yaşamışlar.
Qobustanın düşərgə sakinlərinin vahid (nəsli) icmalardan
ibarət olduğunu ehtimal etmək mümkündür. O dövrdə cəmiyyətin
əsasını kollektiv təsərrüfata əsaslanan böyük ibtidai icmalar təşkil
edirdi.
Qobustanda hələ ibtidai icma quruluşu şəraitində yaşayan
qəbilə üzvlərinin həyatında, təsərrüfatında kollektivçiliyin hələ də
saxlanması qayaüstü təsvirlərdə də öz əksini tapmışdır. Bunlar
qədim yallı, kollektiv əmək, qayıq ilə balıq ovu, kollektiv heyvan
392
ovu və s. səhnələrdən (Böyükdaş dağı, yuxarı səki sahəsində 39,
67, 12, 30, 104, 45 və s. daşlar) ibarətdir.
Nəslin davametdiricisi ananın qabaqkı dövründə olduğu
kimi mövqeyi yenə də böyük idi. Qobustan qayalarında bəzi qadın
şəkillərinin yay-oxla silahlanmış təsvir edilməsi (Böyükdaş dağı,
yuxarı səki sahəsində 29, 78, Kiçikdaş dağında 48, 49, 50 №-li
daşlar) onların da çox vaxt kişilərlə bərabər ovda iştirak etdiyini
göstərir. Qadın isminin ən dayanıqlı özəyi, ənənələri qoruyan, evi
quran və ona hərtərəfli qayğı göstərən, ev işlərindəki yüksək
peşəkarlığı ilə seçilən icma üzvlərindən biri, həmçinin də
cəmiyyətdə yüksək hörmət sahibidir. Nəslin davametdiricisidir.
Mezolit – Neolit dövründə qadına, anaya pərəstişin olunduğu
Qobustan qayaüstü təsvirləri arasında qadın şəkilləriylə yanaşı,
düşərgələrdən qadın heykəlciklərinin tapılması da qadına olan
pərəstişin, ehtiramın göstəricisidir.
Istelsaledici təsərrüfat dövründə qədim qobustanlıların
həyatında bütün sahələrində xeyli əhəmiyyətli yenilik və
dəyişikliklərin baş verməsinə baxmayaraq, ibtidai icma quruluşu
dövrünün kollektiv münasibətləri hələ də davam edirdi.
Qadınların icma üzvləri arasında hakim mövqe tutması,
təsərrüfatda əsas rol oynaması bir çox əkinçi qəbilələrdə ana
nəslin saxlanmasına gətirib çıxarır.
393
XIV FƏSĠL
QOBUSTANIN QAYAÜSTÜ TƏSVĠRLƏRĠ
VƏ MƏNƏVĠ MƏDƏNĠYYƏTĠ
Qədim qayaüstü təsvirlər arxeoloji-tarixi abidələrin ən
maraqlı və ən sirlilərindəndir. O, bəşər tarixini öyrənmək üçün
obrazlı “dilə” malik qiymətli maddi mədəniyyət qalıqları,
keçmişin qaranlıq səhifələrini işıqlandıran, ibtidai cəmiyyətdə
insan əməyi və fəaliyyətini, onun həyatını və dünyagörüşünü
rəngarəng və əyani şəkildə əks etdirən tarixi sənəd – “canlı”
salnamədir.
Qayaüstü təsvirlər qədim insanların həyat tərzi haqqında
biliklərimizin
qiymətli
mənbələrindən,
ibtidai yaradıcılıq
yollarının inkişafını təsəvvür etməyə imkan verən qədim incəsənət
əsərləri, qədim nəsillərin özləri və onu əhatə edən mühit haqqında
canlı mənbədir (şəkil 187-211).
Qədim təsvirlər qaya və daşlar üzərində əsasən iki üsulla –
Petroqlif (petros - daş, qlyphe - naxışaçma üsulu) və palitra
394
(rənglə şəkilçəkmə üsulu) ilə çəkilmişdir. O nlardan petroqlif tipli
qayaüstü təsvirləri ilk dəfə 160 il bundan qabaq 1848-ci ildə
Oneqa gölü sahilində K.Qrenvink görmüşdür.
Palitra tipli qayaüstü təsvirlərin varlığı isə XIX əsrin 70-ci
illərində ilk dəfə İspaniyada Altamiro mağarasında, sonralar isə
bir sıra Fransa mağaralarında aşkar edilmişdir.
XX əsrin 30-cu illərindən etibarən qədim qayaüstü
təsvirlərə ibtidai mədəniyyət sahəsinin tədqiqi ilə məşğul olan
alimlərin marağı artır. Onların axtarıb tapılması, qeydə alınıb
öyrənilməsi işi xeyli genişlənir. Hazırdav demək olar ki, bütün
qitələr və ölkələrdə Ukraynada, Dağıstanda, Kareliyada, Uralda,
Sibirdə, Orta Asiyada, Gürcüstanda, Monqolustand a, İtaliyada,
Skandinaviyada, Afrikada və s. qədim qayaüstü təsvirlərin olduğu
müəyyənləşdirilmiş
və
öyrənilməsi
davam
etdirilmişdir
(Savvateyev, 1983; Kotoviç, 1976; Okladnikov, 1981; Anati,
1976).
Azərbaycanda qədim qayaüstü təsvirlərin varlığı ilk dəfə
1939-cu ildə Qobustan qayaüstü təsvirlərinin ilk tədqiqatçısı,
əməkdar elm xadimi, arxeoloq İ.M.Cəfərzadə tərəfindən qeydə
alınmışdır (Cəfərzadə, 1973).
Qobustanda qayaüstü təsvirlər 1939-cu ildən məlum olsa
da, 1941-1945-ci illər müharibəsi onların öyrənilmməsini xeyli
ləngitdi. 1947-ci ildən 1965-ci ilə qədər İ.M.Cəfərzadənin
Dostları ilə paylaş: |