Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 75 -
1.Arkaim qala-şəhərciyinin bərpa olunmuş maketi; 2. Arkaim şəhərinin yuxarıdan çəkilmiş 
planı; 3.Qobustan qayaüstü təsvirlərində (Böyükdaş) eyni tipli qədim yaşayış məntəqəsinin 
sxematik planı;
101
 4. Erkən Tunc dövrünə aid Dəmirçihüyük  (Türkiyə, Əskişəhir) arxeoloji 
abidələri içərisində aşkar olunmuş qədim tikilinin planı;
102
 5. Şumer və Akkad hökmdarı 
Şulqanın (Şülga, Şülgir) eramızdan əvvəl 2094-cü ildə tikdirdiyi məbədin rekonstruksiyası; 6.
Assuriya relyefinə əsasən Midiya qalası (eramızdan əvvəl VIII əsr);
103
  5.Midiya dövlətinin 
Kişessu qalasının rekonstruksiyasının eskiz-layihəsi (D.Axundova görə).
104
Bütün bunlarla yanaşı, Arkaim və Xəzər dənizi sahillərində yaşayan qədim 
101
 И.Джафарзаде. «Гобустан. Наскальные изображения», Баку, 1973
102  
Turan Efe. «Eskişehir bölgesi tarihöncesi dönem araştirmalari ve Önasya arkeolojisi içindeki yeri», http://
kulluobakazisi.bilecik.edu.tr/Dosya/Arsiv/ara%C5%9Ft%C4%B1rma%20tarih%C3%A7esi2.pdf
103
  И.Дяконов. «История Мидии»,  Москва, 1956
104
  Д.Ахундов.  «Архитектура древнего ранне-средневекового Азербайджана». Баку, 1986.

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 76 -
xalqların mədəniyyətləri arasında bağlılığın olmasına dair Rusiya  alimlərinin 
qənaətlərində  həqiqət  vardır.  Bu  iddiaların  gerçəkliyə  uyğun  olmasını 
təsdiqləyən amillərdən biri Qobustanın nadir qayaüstü təsvirləridir. Tanınmış 
Azərbaycan  arxeoloqu,  Qobustan  təsvirlərinin  tədqiqatçısı  professor  İshaq 
Cəfərzadə  hələ  ötən  əsrin  ortalarında  aşkar  etdiyi  yüzlərlə  unikal  petroqlif 
içərisində «Böyükdaş» adlanan ərazidə, 99 saylı yazılı daş üzərindəki rəmzin 
uzaq keçmişdə Abşeron yarımadası ilə Ural dağlarının Şərq ətəkləri arasında 
genetik əlaqə qurmasına və Cənubi Qafqazda Arkaim qala-dövlətindən daha 
qədim olan prototip yaşayış məntəqəsinin mövcudluğuna dair ehtimallar irəli 
sürməyə imkan verir. Əlavə arxeoloji tədqiqatlar tələb edən bu ehtimalların 
sübuta yetirilməsi isə türklərin tarixi vətənləri, miqrasiya istiqamətləri və köç 
dövrləri haqqında qurama «Altay nəzəriyyəsinin» siyasi məqsədlər daşıdığını, 
tarixi  faktlara  söykənmədiyini  göstərəcəkdir.  Böyükdaşdakı  «sxem» 
heyrətamiz  dərəcədə Arkaim  qalası  planını  xatırladır.  Burada  da  iç-içə  iki 
dairəvi qala divarları, radial şəkildə bölünmüş məhəllələr və yaşayış evləri, 
mərkəzi meydan və çevrə boyu paralel küçələr, qədim türklərin «temirkapu» 
(dəmir  qapı)    adlandırdıqları  müdafiə  xarakterli  tələ-giriş  hissələri  həkk 
olunmuşdur.  Kür-Araz  mədəniyyətinə  aid  tikililərin  təkcə  regionda  deyil, 
Xəzər  dənizinin  şərq  sahillərində  də  yayılmasını  nəzərə  alsaq,  Böyükdaş 
sxem-təsviri  həmin  çağlarda  təkcə  Cənubi  Qafqazda  deyil,  digər Avrasiya 
ərazilərində yaşayış  məntəqələrinin eyni tip üzrə salınmasına dair qənaətləri 
əsaslandırmağa şərait yaradacaqdır. 
Qədim təsvirlərin təhlili bir daha təsdiqləyir ki, Midiya dövlətinin Xarxar 
şəhəri,  eramızdan  2000-1000  il  əvvələrə  aid  olan  Naxçıvanın  Oğlanqala 
abidəsi və digər tikililər də həmin planlaşdırma üsulu ilə inşa edilmişdir. İlkin 
ehtimallara  əsasən,  «Azərbaycan  Arkaiminin»    -  ən  qədim  qala-şəhərinin 
qalıqlarını Böyükdaş abidəsi ilə coğrafi yaxınlığına və relyef şəraitinə görə 
Abşeron yarımadasında axtarmaq lazımdır. Belə namizədlər sırasında «Xəzər 
Atlandidasını»  - Səbayıl qalasını və ya qədim dövrlərdə indiki Bakı şəhəri 
ərazisində, İçərişəhərin hududlarında salınmış yaşayış məskənini önə çəkmək 
olar.  Bu  sxemin  qədim  Bakıya  aid  olduğunu  təsdiqləyən  bir  amil  onun  da 
bir tərəfinin giriş-çıxış məqsədilə açıq olmasıdır. Çox güman ki, həmin yer 
Xəzər dənizinin sahili, şəhər qala divarlarının ara hissəsi  -  Qız Qalasının 
yerləşdiyi ərazidir. Beləliklə, sonralar müstəqil damğa işarələrinə çevrilərək 

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 77 -
«məskunlaşma» anlamını verən     rəmzlərinin ilkin semantikasını (yaşayış 
məskənləri  planını)  əsas  götürsək,  «Çelyabinsk  Arkaiminin»  həmin  tipli 
tikililər silsiləsinin davamı olması qənaətini irəli sürə bilərik.
İndi  yenidən  qədim  türk  yazı  sisteminin  qrafemlərinə  və  ortaq  damğa 
işarələrinə  qayıdaq.  Qeyd  olunduğu  kimi,  ortaq  damğaların  bir  çoxunun 
qrafik  variantlarına  Orxon-Yenisey  kitabələrində  əlifba  işarələri  kimi  rast 
gəlinir.  Bununla  da  ibtidai  rəmzlər  əsasında  yaranmış  əlifbaların  ilkin 
variantlarının  dəqiq  xronoloji  ardıcıllığa  əsasən  yayılma  areallarının 
öyrənilməsi tarixi və etnoqrafik araşdırmalarda pozitiv missiyaya çevrilməklə, 
əcdadların etnik mənşəyi, inancları, mədəni həyatı, məişəti, miqrasiyası, ən 
vacibi isə türk xalqlarının tarixi vətəni barədə əlavə məlumat mənbəyi kimi 
qiymətləndirilməlidir.  Görkəmli  Krım  tatar  maarifçisi,  arxeoloq,  etnoqraf 
Osman Akçokraklı təkcə Krım yarımadasındakı qayaüstü təsvirlərdə, məzar 
daşlarında, qədim tikililər və tətbiqi sənət əsərləri üzərində aşkar etdiyi işarələr 
içərisində 16 damğanın Orxon-Yenisey əlifbası qrafemlərinin analoqu olması 
qənaətinə  gəlmişdir.
105
  Təsadüfi  deyildir  ki,  Göytürk  abidələrinin  tanınmış 
tədqiqatçısı Əbülfəz Rəcəbli həmin əlifba işarələri ilə yazılmış mətnləri «bütün 
türkdilli xalqların daşlara həkk edilmiş tarixi sənədləri» adlandırmışdır: 
«Bu 
abidələr  qədim  türk  qəbilələrinin  daşlar  üzərində  yazılmış  tarixidir, 
xaqanların,  sərkərdələrin  xalq  qarşısında  hesabatıdır,  dövlətin  və 
xalqın qarşısında duran vəzifələr haqqında türk elinin bəyannaməsidir, 
türk  elinin,  törüsünün  (qanununun),  yüksək  şəkildə  inkişaf  etmiş  türk 
mədəniyyətinin və türk hərb sənətinin nümunəsidir, türk ictimai-fəlsəfi 
fikrinin və türk bədii ədəbiyyatının ilk səhifəsidir».
106
 
Tarixin  keşməkeşlərindən,  ilk  növbədə    nəhəng  Avrasiya  regionunda 
yazı  qrafikaları  arasında  rəqabətdən  keçən  qədim  türk  əlifbası  müəyyən 
dəyişikliklərə məruz qalsa da, əsrlər boyu əhəmiyyətini itirməmişdir. Yalnız 
türk  xalqlarının  islam  və  xristian  dinlərini  qəbul  etməsindən  sonra  onun 
tətbiq dairəsi sürətlə daralmağa başlamışdır. Tarixi mənbələrə əsasən, hətta 
ərəb  əlifbasının  yayılmasından  sonra  -  XI-XII  əsrlərdə  də  Volqaboyunda 
yaşayan bulqarlar Göytürk əlifbasından istifadə etmişlər. Maraqlıdır ki, XX 
əsrin əvvəllərində xakasların məskunlaşdığı bəzi bölgələrdə bu əlifba hələ də 
mövcudluğunu  saxlamış,  yalnız  Sibirdə  bolşevik  hakimiyyəti  qurulduqdan 
105
  О.Акчокраклы. «Татарские тамги в Крыму», http://crimeantatars.com.
106
 Ə.Rəcəbli. «Qədim türk yazısı abidələri», I cild. Bakı, 2009.

---