Davlat univеrsitеti qayd raqami Tasdiqlayman o ‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

4. Xalqaro hamkorlik tahdidlarga qarshi kurashning muhim omili.
Tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy aloqalarni shakllantirishda O’zbekiston o’z mustaqilligining dastlabki yillaridayoq ishlab chiqilgan quyidagi asosiy tamoyillarga amal qilmoqda.
Birinchidan, o’zaro manfaatlarni har tomonlama hisobga olgan holda davlat milliy manfaatlarining ustunligi;
Ikkinchidan, teng huquqlilik va o’zaro manfaatdorlik, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik;
Uchinchidan, mafkuraviy qarashlardan qat‘i nazar hamkorlik uchun ochiqlik, umuminsoniy qadriyatlarga, tinchlik va xavfsizlikni saqlashga sodiqlik;
To’rtinchidan, xalqaro huquq normalarining davlat ichki normalaridan
ustuvorligi;
Beshinchidan, tashqi aloqalarni ham ikki tomonlama, ham ko’p tomonlama kelishuvlar asosida rivojlantirish.
Biz tashqi aloqalarni xalqaro munosabatlarning turli yo’nalishlari bo’yicha muvaffaqiyatli rivojlantirishni xavfsizlik va barqarorlikning kafolati deb bilamiz⁵⁸. O’zbekiston dunyo uchun ochiq. Biz ham dunyoning O’zbekistonga juda katta qiziqish bilan qarayotganligini his etmoqdamiz. Bu esa O’zbekistonning barqaror rivojlanishi uchun eng yaxshi kafolatdir. Buni biz O’zbekiston kapital sarflash nuqtai nazaridan ham, dunyo miqyosidagi keng qamrovli xavfsizlikning tarkibiy qismi sifatida mintaqada barqarorlikni ta‘minlash nuqtai nazaridan ham borgan sari e‘tiborga sazovor bo’lib borayotganligining dalili deb bilamiz.
Biz jahon hamjamiyati bilan keng ko’lamda integratsiyalashgan zamonaviy demokratik davlatni qurishdan iborat strategik vazifani hal qilar ekanmiz, jahon hamjamiyatining o’zi bugungi kunda serqirra bo’lib borayotganligini juda yaxshi tushunamiz. XX asr oxirida dunyoda jeografik - siyosiy ahamiyati va ko’lami jihatidan noyob o’zgarishlar ro’y bermoqda. Bu o’zgarishlar betakror. Ular nafaqat mamlakatlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarda vujudga kelgan qarashlar va ularning mexanizmlarini chuqur o’ylab ko’rishni, balki ko’p jihatdan qayta baholashni ham talab qiladi. "Sovuq urush" davrida xalqaro munosabatlarga asos bo’lgan ko’p qoidalar, tamoyil va g’oyalarni tubdan qayta ko’rib chiqish talab qilinmoqda. Biz uchun mustaqillik - o’z erkinligimizni anglashgina emas, balki avvalo o’z hayotimizni o’z irodamiz bilan va milliy manfaatlarimizni ko’zlagan holda tashkil etish, o’z kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurish huquqidir. Shu bois o’z - o’zidan ayonki, agar integratsiya mamlakatimizning ozodligi, mustaqilligi va hududiy yaxlitligini cheklab qo’ysa yoki qandaydir mafkuraviy majburiyatlar bilan bog’lansa, u holda chetdan olib kelinadigan har qanday integratsiya biz uchun nomaqbul.
Integratsiya haqida gapirar ekanmiz, manfaatlar birikuvining xilma - xil mexanizmlari va shakllari hamda integratsiya turlari mavjudligiga asoslanamiz. Bunga sherikchilik va hamkorlik qilishga intilayotgan mamlakatlarning boshlang’ich shart - sharoitlari turlichaligi sababdir. O’zbekiston bir vaqtning o’zida turli darajalarda - dunyo miqyosida va mintaqa ko’lamida - integratsiya jarayonlarida qatnashsada, ammo bir muhim qoidaga: bir davlat bilan yaqinlashish hisobiga boshqasidan uzoqlashmaslikka amal qiladi.
O’zbekistonning xalqaro munosabatlarning turli sub‘yektlari bilan aloqalari qanchalik chuqur va keng bo’lsa, ular bilan munosabatlarda noaniqliklar, yotsirashlar, muammolar va hal qilinmagan masalalar, kutilmagan voqea-hodisalar shunchalik kam bo’ladi. Xuddi shu narsa xavfsizlikka solinayotgan tahdidlarni bartaraf etish va barqaror rivojlanishni ta‘minlashning zarur shartidir⁵⁹.
Qolaversa, biz mamlakatlar va davlatlarning xavfsizlik darajasi ularning integratsiya jarayonlarida qatnashish darajasiga bevosita bog’liq deb hisoblaymiz. Mamlakat qanchalik integratsiya aloqalari bilan boqlangan bo’lsa, uning xavfsizligiga tahdid shunchalik kam bo’ladi.
Biz jahon hamjamiyatidagi integratsiyalashuv haqida gapirganimizda, eng avvalo, Birlashgan Millatlar Tashkiloti faoliyatida ishtirok etishimizni nazarda tutamiz. Biz o’zimizning bunday obro’li xalqaro tashkilot ishidagi ishtirokimizni Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik, tinchlik va totuvlikni ta‘minlashning keskin muammolariga jahon jamoatchiligi e‘tiborini qaratish imkoniyati deb bilamiz. Hozirgi paytda umumiy xavfsizlik muammosiga aloqador bo’lgan xalqaro tashkilotlar g’oyat xilma - xil bo’lishiga qaramay, faqat BMTgina xavfsizlikni saqlash va ta‘minlashga xizmat qiladigan, oldini olishga qaratilgan diplomatiyadan tortib to tinchlik o’rnatishga qaratilgan operatsiyalarda qatnashishgacha bo’lgan vositalarning hammasiga ega.
Shu o’rinda BMTning integratsiya sohasidagi imkoniyatlari g’oyat ulkanligini va uning ixtisoslashtirilgan tashkilotlari bu imkoniyatlarning tashkil etuvchilari hisoblanishini alohida ta‘kidlash lozim. O’zbekiston mazkur tashkilotlar bilan bugungi kunning o’zidayoq samarali hamkorlikni rivojlantirmoqda.
Jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvning tarkibiy qismi davlatlarning turli mintaqaviy birlashmalari bilan aloqalarni rivojlantirishdan iborat. O’zbekiston mintaqaviy xalqaro tashkilotlar, chunonchi, Yevropa Ittifoqi, YEXHT, NATO, EKO, OIK, Qo’shilmaslik harakati va boshqalar bilan ham samarali hamkorlik qilmoqda.
Bular orasida Yevropa Ittifoqi alohida o’rin tutadi. 1996 yilda Yevropa Ittifoqi bilan O’zbekiston o’rtasidagi munosabatlarni rivojlantirishda bir qancha muhim ishlar amalga oshirildi.
O’zbekiston tashqi siyosatining Yevropa yo’nalishi ancha kengaydi - ushbu yo’nalish Yevropadagi ayrim mamlakatlar bilan hamkorlik qilishni ham, shuningdek, butun Yevropa qit‘asini ham o’z ichiga oladi. Bu qit‘aning o’z, mintaqaviy, Yevropaga xos integratsiyasi muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda.
1996 yil dekabrida Lissabon sammitida ishtirok etganimiz O’zbekistonning YEXHT bilan munosabatlarini rivojlantirishda salmoqli voqea bo’lib qoldi. Mazkur anjuman doirasida O’zbekiston xavfsizlik muammosiga doir o’z qarashlarini bayon etish huquqiga va imkoniyatiga ega bo’ldi. Bizning YEXHTning Markaziy
Osiyodagi faoliyatini kuchaytirishga oid da‘vatimiz tushunib qabul qilindi va u Lissabon deklaratsiyasida hujjatlashtirildi. Bu aslida YEXHT o’z hujjatlarida mazkur mintaqada barqarorlikni qo’llab - quvvatlash va mojarolarning oldini olish niyatini bayon etgan birinchi hodisa bo’ldi. Xavfsizlik, shu jumladan Yevropadagi xavfsizlik ham chegara bilmasligi bugun hech kimda shubha tug’dirmaydi.
Lissabonda XXI asr arafasida yalpi xavfsizlikning modeli xususida olib borilgan munozaralar jarayonida biz xavfsizlikning bo’linmasligi haqidagi asosiy qoidani to’la - to’kis qo’llab-quvvatlashimizni bildirdik. Shuni mamnuniyat bilan qayd etamizki, mojarolar yuz berib turgan hududlarga yashirincha qurol-yarog’ yetkazib berishni to’xtatish haqidagi taklifimiz Lissabon uchrashuvining yakunlovchi hujjatida o’z ifodasini topdi. Umid qilamizki, bu oxir-oqibatda XXI asr uchun umumiy va keng qamrovli xavfsizlik modelining tarkibiy qismi bo’lib qoladi.
Shu bilan bir qatorda so’nggi vaqtlarda Toshkentda O’zbekiston tashabbusi bilan YEXHT ning bir qator yirik anjumanlari o’tkazildi. YEXHT Demokratik institutlar va inson huquqlari bo’yicha Byurosining "Inson huquqlari bo’yicha milliy institutlar" mavzusidagi xalqaro seminar - kengashi Markaziy Osiyo, Yevropa, Amerikadagi 21 mamlakat ekspertlarining, shuningdek, 29 ta xalqaro va nohukumat tashkilotlari vakillarining ishtirokida keng muloqot o’tkazish imkoniyatini berdi. Ular Markaziy va Sharqiy Yevropada ombudsmen instituti, inson huquqlari bo’yicha milliy institutlar faoliyatini rivojlantirish, qonunchilik tizimlarini takomillashtirish hamda xalq ta‘limi va ommaviy axborot vositalarining inson huquqlari sohasidagi roli masalalarini ko’rib chiqdilar.
YEXHTning tashabbusi bilan "Ommaviy axborot vositalari demokratlashtirish sharoitida" mavzusida seminar ham o’tkazildi. YEXHT kelishtiruv va hakamlik sudi tomonidan tashkil etilgan YEXHT xalqaro seminari ham bo’lib o’tdi. Bularning barchasi tinchlik o’rnatuvchi va huquqni himoya qiluvchi ushbu nufuzli tashkilot bilan yaqin va samarali munosabatlar o’rnatilganligidan dalolat beradi.
Hozir bizning mamlakatimiz bilan NATOdek xalqaro tashkilot o’rtasida o’zaro tushunish va hamkorlik mavjud deb aytish mumkin.
O’zbekistonning jahon hamjamiyati bilan hamkorlik qilishida Yevropaning imkoniyatlari milliy manfaatlarimiz nuqtai nazaridan hayotiy muhimdir. Yevropa va butun g’arb - yuksak texnologiyalar va investitsiyalar manbaidir, hozirgi zamon demokratiyasi va inson huquqlarining ramzidir. Bularning barchasi XXI asrga xavfsizligi ta‘minlangan va barqaror rivojlanayotgan, yuksak darajada taraqqiy etgan va zamonaviy demokratik davlat bo’lib kirish maqsadida yangilanish va taraqqiyotni o’zining strategik vazifasi qilib olgan yosh O’zbekiston davlati uchun hayotiy zaruratdir.
Biz bunda xavfsizlik va taraqqiyot bir-birini taqozo etishi tamoyiliga amal qilamiz. Bu esa, bir tomondan, iqtisodiyotga investitsiyalar olib kelish uchun barqaror va xavfsiz muhit yaratishni, ikkinchi tomondan, hayotning hamma sohalarida keng ko’lamdagi islohotlarni amalga oshiradigan mamlakatgina bunday xavfsiz muhitni ta‘minlashga qodir bo’lishini nazarda tutadi.
Jamiyatimizning demokratik o’zgarishlarni chuqurlashtirish yo’lidan sobitqadam rivojlana borishiga boshqa xalqaro tashkilotlar bilan va eng avvalo Osiyo mintaqasidagi tashkilotlar bilan yaqindan hamkorlik qilish ham yordam beradi. Turkiy tilli davlatlar o’rtasidagi munosabatlarni rivojlantirish va chuqurlashtirishni alohida ta‘kidlab o’tmoqchiman. Bu mamlakatlarning an‘anaviy bo’lib qolgan sammitlari doirasida dastlabki bosqichda uchrashuvlarga siyosiy ruh baxsh etish jarayoni ortda qolganligi mamnuniyat hissini uyg’otadi. Hozir uning qatnashchilari asosiy e‘tiborlarini tobora ko’proq o’z xalqlari ravnaq topishi uchun iqtisodiy va gumanitar sohalardagi muhim muammolarni hal qilishga qaratmoqdalar.
Turkiy tilli davlatlar boshliqlarining 1996 yil oktabr oyida Toshkentda o’tkazilgan IV uchrashuvi buning dalili bo’ldi. Mazkur uchrashuv turkiy tilli davlatlar munosabatlarining asosi, ya‘ni ular xalqlarining tarixiy, etnik-madaniy va ma‘naviy yaqinligidan iborat ekanligini yana bir bor tasdiqladi. Bu hol ushbu murakkab mintaqada tinchlik va xavfsizlikning kuchli kafolatini yaratadi.
Uchrashuv chog’ida fan, madaniyat, ta‘lim, iqtisodiyot, transport kommunikatsiyalari sohasida ikki tomonlama va ko’p tomonlama hamkorlikni yanada rivojlantirishga alohida e‘tibor berildi. "Buyuk Ipak yo’lini tiklash: ma‘rifiy turizmni rivojlantirish, turkiy tilli davlatlarning madaniy merosini qayta tiklash, asrash va barqaror rivojlantirish" dasturini birgalikda ishlab chiqish nazarda tutilmoqda. Bu dasturning maqsadi sayohat yo’nalishlari tarmog’ini kengaytirishdan va sayyohlikning tegishli infrastrukturasini kengaytirishdan iborat.
Yuqorida aytib o’tilganidek, O’zbekiston o’zining tashqi aloqalarini ham ko’p tomonlama, ham ikki tomonlama asosda tashkil etish tarafdoridir. Ikki tomonlama aloqalarni kengaytirish har qaysi tomonning manfaatlarini yanada aniqroq hisobga olish, bir-birimizni yaqindan tanish, uzoq muddatli o’zaro manfaatli hamkorlikka mustahkam zamin hozirlash, shu tariqa barqarorlik va xavfsizlik uchun mustahkam negiz yaratish imkonini beradi. O’zbekiston yer yuzining turli chekkalarida ishonchli va manfaatdor sheriklarga ega ekanligi meni ayniqsa quvontiradi. Ularning doirasi muntazam kengayib bormoqda.
Bizning Amerika Qo’shma Shtatlari bilan ikki tomonlama munosabatlarimiz davlatlararo aloqalarning g’oyat muhim yo’nalishlari bo’yicha izchil va sobitqadamlik bilan rivojlanib bormoqda. Bunga O’zbekiston rasmiy delegatsiyasining 1996 yil yozida AQSH ga tashrifi yordam berdi. Mazkur tashrif chog’ida AQSH Prezidenti B. Klinton va boshqa yuksak martabali shaxslar bilan uchrashuvlar bo’lib o’tdi. Shuningdek, o’zbek - amerika siyosiy maslahatlashuvlari ham o’tkazib kelinmoqda.
Dunyoning yetakchi davlati bo’lgan, juda katta siyosiy, iqtisodiy, harbiy - texnikaviy, intellektual salohiyatga ega bo’lgan AQSH bilan ko’p tomonlama munosabatlarni rivojlantirish va chuqurlashtirish hozir biz uchun ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Qo’shma Shtatlar jamiyatimizni yangilash, isloh qilish va demokratlashtirish, respublikamizning davlat mustaqilligi va suverenitetini mustahkamlash jarayoniga salmoqli hissa qo’shmoqda. Biz Amerika kompaniyalari va firmalari bilan qo’shma investitsiya loyihalarini amalga oshirishga, ular bilan uzoq muddatli, o’zaro foydali sherikchilik munosabatlarini o’rnatishga, Amerika kapitalining bizning bozorimizdagi ishtiroki kengayishiga katta ahamiyat beramiz.
So’nggi yillarda Yevropadagi ko’pgina mamlakatlar - Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Belgiya, Portugaliya, Gretsiya, Chexiya, Slovakiya, Ruminiya va bir qator boshqa mamlakatlar bilan bevosita, ikki tomonlama munosabatlarimiz ancha kengaydi va mustahkamlandi.
Bizning shu mamlakatlar davlat va hukumat boshliqlari bilan uchrashuvlarimiz va oshkora suhbatlarimiz eng muhim siyosiy muammolar bo’yicha qarashlarimizning o’zaro mosligini yana bir bor tasdiqladi. Bu esa mazkur mamlakatlar bilan yaqindan, uzoq muddat hamkorlik qilishimiz, savdo-iqtisodiy aloqalarni kengaytirish, har ikki tomonning mavjud imkoniyatlaridan faol foydalanish uchun katta istiqbollar ochib berayotganligini mamnuniyat bilan qayd etishim mumkin.
Sharqiy va Janubi - Sharqiy Osiyo mamlakatlari - Yaponiya, Janubiy Koreya, Xitoy, Vetnam, Malayziya, Hindiston, Indoneziya va boshqa mamlakatlar bilan aloqalarimiz mustahkamlanib borayotganligini alohida mamnuniyat bilan ta‘kidlab o’tmoqchiman.
Keyingi vaqtlarda Yaponiya mintaqamizning murakkab muammolarini - xavfsiz va barqaror tinchlikka erishish, atrof muhit muhofazasi masalalarini hal qilishda faol va manfaatdorlik bilan ishtirok etmoqda.
Mintaqaviy barqarorlik, mintaqa ko’lamida integratsiya jarayonlarini rivojlantirish masalalarini hal qilishda ilgari Sovet Ittifoqi tarkibiga kirgan mamlakatlar o’rtasida vujudga kelayotgan munosabatlar alohida o’rin tutadi. 1991 yil dekabrida Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi tashkil etilgan edi.
Bu yillar MDH mamlakatlari ikki tomonlama va ko’p tomonlama shartnoma munosabatlari doirasida teng huquqli sherikchilik asosida o’zaro foydali hamkorlik qilishlari uchun keng imkoniyatlar mavjudligini tasdiqladi. Bunday hamkorlikka hamdo’stlik mamlakatlarining hududiy yaqinligi va iqtisodiy jihatdan bog’langanligigina emas, balki chuqur tarixiy ildizlar, madaniy va ma‘naviy aloqalar, katta tarixiy davr mobaynida xalqlarimizning taqdiri mushtarakligi ham asos bo’lmoqda.
Mamlakatlarimiz xalqlarining yaqinlashuvi - tabiiy kechayotgan jarayon. Bu yaqinlik, Sovet Ittifoqi mavjud bo’lganligidan qat‘iy nazar, hamma vaqt bo’lib kelgan. Bu xalq integratsiyasi bo’lib, sun‘iy ravishda joriy etiladigan siyosiy integratsiyadan farqli o’laroq, haqiqiy integratsiyadir. Shuni ta‘kidlash kerakki, sovetlardan keyingi davlatlarning birontasi ham integratsiyaga qarshi chiqayotgani yo’q. Ayni chog’da ularning birontasi ham o’z mustaqilligidan voz kechmoqchi emas.
Biz uchun masalaning mohiyati mustaqillik yoki integratsiyani tanlash emas, balki bu ikki yo’nalishni uyg’unlashtirishdan iboratdir. Biz MDH ni haqiqiy mustaqil, suveren davlatlar integratsiyasi sifatida ko’rishni istar edik.
Masalaga bunday yondashishning "MDH mamlakatlarining chuqur integratsiyasi" deb atalgan ba‘zi siyosiy g’oyalarga hech bir aloqasi yo’q. To’rtlar shartnomasi (Rossiya, Qozog’iston, Qirg’iziston, Belarus) va Ikkilar shartnomasi (Rossiya va Belarus) imzolanganidan beri ancha vaqt o’tdi. Avvalo shuni ta‘kidlashni istardim: bu shartnomalarni imzolash va ularni amalga oshirish - bu davlatlarning ichki ishi. Har bir davlat birinchi galda o’z manfaatlarini nazarda tutib, o’z taqdirini va istiqbolini o’zi hal qiladi, har qanday hujjatlarni hamda davlatlararo shartnomalarni qabul qilish va imzolash huquqiga ega bo’ladi. Binobarin, bu ixtiyoriy ish ekanligini nazarda tutib, bu jarayonga hech kim aralashishga haqli emas.
Mazkur vaziyatda masala quyidagicha qo’yilmoqda: ushbu hujjatlar va shartnomalar O’zbekiston uchun maqbulmi, O’zbekiston shu shartnomalarga qo’shila oladimi yoki yo’qmi? Buning ustiga, bizni integratsiyalashgan davlatlar hamjamiyati yoki ittifoqini tashkil etish bo’yicha ana shu hujjatlarni imzolashga zo’r berib taklif qilishmoqda, ba‘zan bu O’zbekiston uchun foydali, yoki foydasiz ekanligini bizning o’rnimizga hal etmoqchi bo’lishmoqda.
Xuddi shuning uchun hamda integratsiya va hamkorlik jarayonlari haqidagi o’z tushunchamizni, har qanday davlatlararo bloklarga asoslangan yondashuvlar, shuningdek, barcha yaxshi niyatli manfaatdor davlatlar bilan erkin hamkorlik qilish yo’lidagi cheklashlar biz uchun nomaqbul ekanligini hisobga olganda, O’zbekiston bunday Ittifoqlar yoki hamjamiyatlarga qat‘iyan qarshidir.
Mustaqil O’zbekistonni tashvishga solayotgan asosiy strategik masala - eski imperiyani qayta tiklashga yo’l qo’ymaslik masalasidir. Afsuski, biz tashvishlanish uchun jiddiy asoslarga egamiz. Bu tashvish ana shunday yig’inlarda qabul qilingan hujjatlarning qoidalari, ularda ro’kach qilib keltirilayotgan dalillar va da‘volar tufayli tug’ilmoqda. Xo’sh, ular nimalardan iborat?
Birinchi. MDH o’zining bugungi holati bilan uni tashkil etish chog’ida nazarda tutilgan g’oyalarga mos kelmayotganligini, bu mo’rt tuzilma hech narsani hal qilmayotganligi va u qabul qilgan qarorlar amalda bajarilmayotganligini aytmoqdalar. Lekin qabul qilingan qarorlarning MDH doirasida bajarilishini ta‘minlaydigan mexanizmlarni chinakamiga, amalda izlash o’rniga davlatlar o’rtasida ikki tomonlama munosabatlarni rivojlantirish, ularni muayyan mazmun bilan boyitish o’rniga, ko’proq eski davrlarni qo’msash hissi paydo bo’lmoqda. Davlatlardan yuqori turuvchi tuzilmalarni - parlament, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi idoralar - Muvofiqlashtiruvchi yoki Yuqori Kengash, ko’plab amaldorlar ishlaydigan Ijroiya yoki Ma‘muriy qo’mita, birlashgan harbiy-siyosiy tuzilmalar va shu kabilarni tashkil etishga harakat qilinmoqda. Sobiq Ittifoqning ulkan makonidagi barcha masalalarni yagona Markazdan turib hal qilish mumkin bo’lgan davrlardagi tartib odamlar ongiga nihoyatda chuqur singib ketganligi sezilmoqda.
Agar biron - bir davlatlararo uyushma tashkil etilgandek bo’lsa, nima uchundir, albatta, uning tegishli hokimiyat va boshqaruv organlari ham bo’lishi kerak, deb hisoblashadi. Agar MDH davlat boshliqlari, hukumat boshliqlari va boshqa tuzilmalarining oxirgi majlislari kun tartibi kuzatiladigan bo’lsa, yagona yo’nalish - iqtisodiy va gumanitar integratsiyaning pishib yetilgan muammolari o’rniga, davlatlar va xalqlar o’rtasidagi aloqalarni yaxshilash o’rniga, nuqul harbiy - siyosiy masalalarni, birlashgan qo’mondonlikni tuzish, chegaralarni birgalashib qo’riqlash va shu kabilar qo’yilayotganligi tasodifiy emas.
Biroq hamma shu narsani yaqqol anglab olishi kerakki, tashkil etilayotgan Ittifoqlarda davlatlardan yuqori turadigan tuzilmalar barpo etilsa va Shartnoma qatnashchisi bo’lgan har bir alohida mamlakatning tegishli qonuniy organlari bir yoqda qolib, bevosita amal qiladigan, ya‘ni barcha organlar va tashkilotlar bajarishi shart bo’lgan qarorlarni mazkur tuzilmalarning o’zi qabul qilish huquqiga ega bo’lsa, u holda mazkur davlatlarni suveren va mustaqil deb hisoblash qiyin bo’ladi.
Vakolatli va qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, harbiy-siyosiy va sud organlariga ega bo’lgan har bir alohida davlatning yangi tashkil etilayotgan davlatlardan yuqori turuvchi tuzilmalar bilan aloqasini, ifodali qilib aytganda, tutash tomirlar deb tasavvur qilish mumkin. Hamjamiyatning davlatlardan yuqori turuvchi tegishli tuzilmasi o’ziga qanchalik vakolat talab qilsa, hozirgi alohida suveren davlatning har biri xuddi shunchalik vakolat va huquqlarini yo’qotadi. Bu - inkor etib bo’lmaydigan haqiqat.
Binobarin, hamjamiyat yoki Ittifoq va uning davlatdan yuqori turuvchi tuzilmalari tashkil topgani bilan har bir alohida ishtirokchi mamlakat o’z suvereniteti yoki mustaqilligini to’la saqlab qoladi deb ishontirmoqchi bo’lsalar yoki va‘da bersalar - buni jiddiy qabul qilib bo’lmaydi.
Shuningdek tashkilot faoliyatining samaralik bo’lishi yana bir fikr ilgari surildi: tasdiqlangan MDH Nizomi doirasida iqtisodiy va moliyaviy integratsiyani chuqurlashtirishni, sivilizatsiyali to’lovlar masalasini hal qilishni, iqtisodiy va gumanitar integratsiya yo’lidagi g’ovlarni olib tashlashni hozir bizga hech kim taqiqlamaydi. Buning uchun birinchi navbatda jo’g’rofiy-siyosiy ruhda bo’lgan shartnomalarni imzolash va turli xil Ittifoqlarga kirish aslo shart emas.
Ikkinchi. Vujudga kelgan tanglik vaziyatining, odamlar mushkul ahvolga tushib qolganligining asosiy sababi, eng katta balo - avvalo respublikalar o’rtasidagi iqtisodiy va xo’jalik aloqalari uzilib qolganligida deya hammani ishontirishga harakat qilinmoqda.
Bu sovetlardan keyingi butun makonni karaxt qilib qo’ygan tanglikning haqiqiy sabablaridan odamlarning e‘tiborini chalg’itishga ochiqdan-ochiq urinishdir.
Sovetlardan keyingi makonda davlatlar iqtisodiyotidagi tang holatning asosiy sababi, eng avvalo, o’z umrini yashab bo’lgan totalitar, ma‘muriy-buyruqbozlik, markazdan taqsimlash tizimi mafkurasining parchalab tashlanganligidan, bugungi kunda butun dunyo yashab kelayotgan bozor munosabatlariga, erkin iqtisodiyotga o’tishdan iborat ekanligi mutlaqo ayon bo’lib qoldi.
Sobiq Ittifoq tarkibida bo’lgan ko’p mamlakatlarning qanchadan-qancha korxonalari hozirgi paytda og’ir ahvolga tushib qolganligini, amalda ishlamayotganligini faqat shu bilan izohlash mumkin. Ularning ko’plari ishlamay turganligiga sabab boshqa suveren davlatlarning korxonalari bilan aloqalari uzilib qolganligi yoki amal qilmayotganligi emas. Bu mamlakatlardan tashqaridagi kooperatsiyalashgan aloqalarga mutlaqo bog’liq bo’lmagan yuzlab korxonalar ishlamay turibdi.
Buning butunlay boshqa sabablari bor. Ular hozircha yangi sharoitlarga moslasha olmayotir, o’z mahsulotlarini sota olmayotir, ularda ishlab chiqarishni saqlab turish va rivojlantirish uchun mablag’ yo’q.
Ko’rinib turibdiki, gap bu aloqalar uzilib qolganligida emas. Iqtisodiyotni tezroq isloh qilish, hisob-kitob mexanizmlarini takomillashtirish, har bir korxonada zarur ma‘rifiy tartib-intizom o’rnatish lozim.
Uchinchi. "Chuqur integratsiya" mualliflari bir dalilga ayniqsa ko’proq murojaat etadilar - butun dunyoda integratsiya yer yuzining ko’pgina mintaqalari uchun xos bo’lgan jarayon deb tushunilar emish. Bunda ko’proq Yevropa Ittifoqini tashkil etish tajribasini dalil qilib keltiradilar.
Ha, tarixiy taraqqiyotning hozirgi boqichida barcha davlatlar bir - birlariga bog’liq va o’zaro aloqada yashaydi. Dunyo xaritasidan hozirgi kunda boshqalardan, birinchi navbatda, o’zini o’rab turgan mamlakatlardan mutlaqo ajralib qolgan davlatni topib bo’lmasa kerak.
Ha, Yevropa Ittifoqida integratsiya va hamkorlik asosiy tamoyillar hisoblanadi.
Biroq Yevropa Ittifoqida integratsiya jarayonlariga yondashuvlar integratsiyalashayotgan davlatning batamom suverenligi, ixtiyoriylik va ularning huquqlarini hurmat qilish tamoyillariga asoslanadi.
Yevropa Ittifoqini tashkil etishga asos bo’lgan tamoyillar MDH mamlakatlari uchun jozibali bo’lishi mumkin. Buni hech kim inkor etmaydi. Lekin bir qator holatlar borki, ular Yevropa Ittifoqini sovetlardan keyingi makondagi vaziyatdan keskin ajratib turadi.
Birinchidan, eng muhimi shundaki, Yevropa Ittifoqini shakllantirish bir necha o’n yilliklarni o’z ichiga oladigan uzoq tarixga ega, Maastrixt bitimlari esa - davlatlar, ularning rahbarlari bosib o’tgan katta yo’lning natijasidir.
Ikkinchidan, Yevropa Ittifoqiga barqaror, mustahkam demokratik ijtimoiy davlat tuzilmalariga ega bo’lgan, puxta bozor va huquqiy qonunchilik normalarini, ularni ro’yobga chiqarish mexanizmlari va infrastrukturasini shakllantirgan mamlakatlar birlashgan.
Uchinchidan, demokratik tartiblar va qadriyatlar bu mamlakatlar aholisi mutlaq ko’pchiligining ijtimoiy ongida mustahkam o’rnashib qolgan.
To’rtinchidan, Yevropa Ittifoqidagi mamlakatlarning ko’pchiligi taxminan teng, ancha yuqori iqtisodiy imkoniyatlarga ega. O’zining rivojlanishi jihatidan yaqqol afzalliklarga ega davlatlar yo’q.
Beshinchidan, agar bizning texnikaviy va iqtisodiy qoloqligimizni, g’oyat eskirgan, raqobatga dosh berolmaydigan texnologiya va asosiy fondlarimizni hisobga olsak, sobiq SSSR chegaralarida allaqanday Ittifoqlarga biqinib olish - bunday siyosat o’tmishning turli mafkuraviy andozalarini o’ylab, o’zimizni jahon iqtisodiyoti nazaridan chetda qashshoq hayot kechirishga mahkum etishdan boshqa narsa emas.
Ayni chog’da shuni ham ta‘kidlab o’tish joizki, barcha ishtirokchi mamlakatlar tomonidan tanlangan va vujudga keltirilgan umumiy boshqaruvchi tuzilmalari faoliyat olib borayotgan Yevropa Ittifoqi bilan bir qatorda, Janubi-Sharqiy Osiyo (ASEAN) va Osiyo-Tinch okeani mintaqasi (ATES) mamlakatlari tajribasi ham mavjud. Biroq ularda milliy davlatlardan yuqori turuvchi parlamentlar, Vazirlar Kengashlari va boshqa birlashtiruvchi tuzilmalar yo’q.
Markaziy Osiyo mamlakatlari darajasidagi integratsiyaga kelsak, u o’zining alohida xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bu integratsiya o’z mohiyatiga ko’ra hamisha xalq integratsiyasi bo’lib kelgan va shunday bo’lib qolmoqda. Butun tarix davomida bu mintaqa xalqlari ajnabiy bosqinchilar hukmronligiga qarshi yelkamayelka turib kurashib kelganlar. Bu xalqlarning vakillarini mustaqillikni qo’lga kiritish va mustaqil davlatlar tuzish g’oyalari birlashtirgan. Bu xalqlar Turkiston deb nom olgan ulkan hududda asrlar davomida yashab kelganlar.
Avvalo shuni ta‘kidlamoqchimizki, Markaziy Osiyo xalqlarining integratsiyasi orzu yoki kelajakka mo’ljallangan loyiha emas, bu - bor narsa, bu - mavjud voqelik bo’lib, faqat tashkiliy, huquqiy va siyosiy shakllarga muhtojdir.
Markaziy Osiyodagi integratsiyani biz hududiy birlik, kommunikatsiyalar, iqtisodiyotning asosiy va yetakchi tarmoqlari mushtarakligi, suv xo’jaligi va energetika ob‘yektlarini birgalashib ishlatish, energiya zaxiralari bilan ta‘minlash ehtiyoji taqozo etgan ob‘yektiv zaruriyat deb hisoblaymiz. Bir-biriga chirmashib ketgan umumiy teran tomirlarga ega bo’lgan xalqlarimizning madaniy, til va ma‘naviy birligi haqida-ku, gapirmasa ham bo’ladi.
Bu mintaqa muayyan bir shaklda hamma vaqt integratsiya bo’lib kelgan. Markaziy Osiyo xalqlari mustaqillikka erishganlaridan keyin birgalikda kuch-g’ayrat sarflab o’z kelajaklarini qurishlari zarurligini yana qayta his etdilar. Toshkentda Qozog’iston, Qirg’iziston va O’zbekiston prezidentlari tomonidan Markaziy Osiyo mintaqasining bu suveren mamlakatlari o’rtasida yagona iqtisodiy makonni tashkil etish haqidagi Shartnomaning imzolanishi shu yo’ldagi amaliy qadam bo’ldi.
Markaziy Osiyo respublikalarining integratsiyalashuvi uchun haqiqatan ham bir qator dastlabki shart-sharoit va sabablar mavjud. Bular jumlasiga iqtisodiy rivojlanishning boshlang’ich darajasi baravarligi, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning bir xilligi ham, yagona transport - energetika kommunikatsiyalari, suv zaxiralari ham kiradi. Bundan tashqari, ushbu mintaqada yashayotgan barcha xalqlarning xavfsizligi uchun mushtarak bo’lgan tahdidlar ham mavjud. Bular - Orolning qurib borayotganligi, narkotik moddalar, qurol-yarog’, terrorizm, diniy fundamentalizmning kirib kelishi, Afg’oniston tomonidan keskinlik va beqarorlikning yoyilish xavfi hamda bir qator boshqa omillardir. Bu tahdidlar, garchi tarqoq tuyulsa-da, birlashtiruvchi omillardir, chunki ularning birontasini ham alohida, o’z kuchiga ishongan holda yengib bo’lmaydi.
Ayni shu holatlar Markaziy Osiyo mintaqasining gullab-yashnashi to’g’risida qayg’uradigan barcha siyosatchilar uchun amaliy qo’llanma bo’lib qolishi darkor.
Markaziy Osiyo hamdo’stligining kelajagiga ishonch bilan qarash uchun hamma asoslar mavjud. Zarur huquqiy va tashkiliy shart-sharoitlar yaratilgan, Davlatlararo kengash tuzilgan, hamdo’stlik dasturlarini ro’yobga chiqarish bo’yicha ijroiya qo’mita, Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot banki tashkil etilgan. Qatnashuvchi davlatlar iqtisodiy integratsiyasining 2000 yilgacha mo’ljallangan, 53 ta muayyan loyihani o’z ichiga oladigan dasturi ishlab chiqildi, yagona iqtisodiy makonni vujudga keltirish uchun asos solinmoqda.
Biz o’zimizning tashqi mudofaa siyosatlarimizni uyg’unlashtirishga ham bevosita yaqinlashdik - yagona iqtisodiy makon tashkil etish to’g’risidagi shartnomada qatnashuvchi mamlakatlar mudofaa vazirlari Kengashining nizomi tasdiqlandi.
Markaziy Osiyo davlatlari hamdo’stligining tashkil etilishi aslo ular boshqa davlatlardan yakkalanib qolishini bildirmaydi. Biz uni MDH doirasidagi integratsiya jarayonlariga ham qarshi qo’ymaymiz. Bu hamdo’stlik davlatchilikni qaror toptirish va bozor munosabatlariga o’tishning murakkab davrida mintaqadagi mamlakatlarning kuch - g’ayratlari va say - harakatlarini jipslashtirishga qaratilgandir.
Markaziy Osiyo hamdo’stligi biz uchun shunchaki integratsiya udumiga ergashish emas, ustun bo’lib olish yoki o’z ta‘sir doiramizni kengaytirishga intilish ham emas. Bu XXI asrda bizning mustaqillik va taraqqiyot yo’limizdir. Ishonchim komilki, bu birlikni amalga oshirish, hech shubhasiz, xalqlarimizning manfaatlariga to’la mos keladi, mintaqamizda barqarorlik va tinchlikni mustahkamlashga yordam beradi. Markaziy Osiyo davlatlari, garchi ijtimoiy-siyosiy, etnik va madaniy jihatdan xilma - xil bo’lsa-da, birgalikda kuch - g’ayrat sarflab, xavfsizlikka tashqaridan tug’ilayotgan tahdidlarga qarshi turish uchun, butun mintaqani barqaror rivojlantirish uchun qulay muhitni yaratadi, amalda bu mintaqani xavfsizlik va barqarorlik mintaqasi sifatida shakllantiradi. Shu tariqa bu mintaqa davlatlari butun dunyo ko’lamida tinchlik va barqarorlikni mustahkamlashga munosib hissa qo’shadi.
Aytish mumkinki, tarixni mojarolar va adovat emas, balki xalqlar o’rtasidagi hamkorlik va ishonch olg’a harakatlantiradi degan genial fikr ilgari suriladi. Xulosa tariqasida quyidagi fikrlarni ilgari surish mumkin:
Birinchidan, I.Karimovning ―O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari asari‖ da esa yangi ming arafasida insoniyatni kutayotgan keng qamrovli global muammolarni ilgari surilishi, tahlil etilishi, ularni oldini olish mexanizmlarini ishlab chiqish, ularni bartaraf etish borasidagi vazifalarning yoritilishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi. Klassik geosiyosatning vakillari asarlarida esa muayyan mintaqaning manfaatlari oldingi o’ringa surilgan.
Ikkinchidan, biz yashayotgan mintaqaning geostrategik, geosiyosiy manfaatlari nuqtai nazaridan har bir masalaning yechimiga e‘tibor qaratiladi.
Uchinchidan, tarixni mojarolar va adovat emas, balki xalqlar o’rtasidagi hamkorlik va ishonch olg’a harakatlantirishiga alohida urg’u berilgan, va bu hamkorlikni ta‘minlashdagi vazifalar, uning istiqbollari keng yoritilgan.
To’rtinchidan, hozirgi dunyoda xavfsizlik va barqarorlik faqat harbiy-siyosiy jihatlarnigina nazarda tutib qolmaydi. Iqtisodiy, ekologik, madaniy, ma‘naviy, axborot havfsizligi jabhalari ham juda muhim bo’lib, xoh mintaqa bo’lsin, xoh butun sayyoramiz bo’lsin bizning tinch, gullab-yashnayotgan umumiy uyimiz ana shulardan tashkil topadi.