Davr xarajatlari hisobini yuritish

Doimiy, о 'zgaravchaa va umumiy xarajatlar.
Doimiy xarajatlar deb, hajmi ishlab chiqariladigan mahsulot hajmining o'zgarishiga qarab 'zgarmaydigan xarajatlarga aytiladi. Doimiy xarajatlar korxonani ishlab chiqarish dastgohlarining rorligi, ularni amal qilishi bilan bog'liq xarajatlar bo'lib, korxona liech narsa ishlab chiqarmasa ham amalga oshiriladi (korxona tomonidan to'lanadi). Odatda, doimiy xarajatlarga qimmatli cog’ozlar bo’yicha majburiyatlarning to'lovi, reja to'lovlari, binolar va dastgohlar amortizatsiyasining bir qismi,
:sug’urta to'lovlari, korxona mutaxassislarini tayyorlash to'lovlari, rahbar xodimkrga haq to'lashlar kiradi.
O’zgaruvchan xaraatlar
Ishlab chiqariLJigan mahsulot hajmining o'zgarishiga bogiiq holda o'zgaiaaigaa х:.гф:!аг m’.qdoriga «o'zgaruvchan xarajatlar» deyiladi. Ularga xomashyo, materiallar, yoqilg'i, energiya, truispoit . . raati.r'i, mehnat resurslarining ko'pgina qismi, shunga o'xshash mehnat resurskui uchun xarajatlar . iradi. Shuni aytish kerakki, ishlab chiqariladigan mahsulot hajmining bir birlikka o'sishi (yoki kamayishi bilan) o'zgarmas xarajatlar summasining o'sishi (A) doimiy bo'lib qolmaydi, Ishlab chiqarishning ko'payishi jarayonida o'zgaruvchan xarajatlar qandaydir vaqt mobaynida past sur'atlar -ilan ortib boradi. Bunday holat yangi ishlab chiqarish quvvatlari kiritilishi, uni o'zlashtirilishi bilan •lanadi. Bu davrda o'zgaruvchan xarajatlar har bir keyingi ishlab chiqariladigan mahsulot uchun juqori sur'atlarda oshib boradi. Bunda foydalilikning kamayib borish qonuni amal qilgan bo'iadi.
Xaraatlarning umumiy summasi Bu iboranii/’ o'z; ko'rsatib turibdiki berilgan har bir ishlab chiqarish humidagi doiiy va o’zgaruvchan xaraatlar “xarajatlarning umumiy yig’indisidir”. Mahsulot birligi uchun to’g’ri kelgan xarajatlar o’rtacha xarajatlar xisoblanadi.
Pirovard xarajatlar
«Pirovard xarajatlar» (MQ firma (korxona)nmg oxirgi mahsulot birligini ishlab chiqargan holda qiladigan xarajatlarini ko'rsatadi, shu bilan bir vaqtda oxirgi birlik mahsulot uchun ishlab chiqarish -rakatini kamaytirganda oladigan tejamini ham ifodalaydi.
Pirovard xarajatlar umumiy xarajatlar yig'indisi (summasi) o'zgarishining (TO ishlab chiqarilgau mahsulot hajmi (miqdori)ning o'zgarishiga (Q) nisbati bilan topiladi:
Umumiy xarajatlar (TQ) ning o'zgarishi
MC = -----------------------------------------------------------------------------------------------------
ishlab chiqarilgau mahsulotlar miqdori (Q)ning o'zgarishi
Ushbu misolda Q ning o'zgarishi liar doim bir (I)ga teng bo'lgan!igi uchun MC yana bir birlik nahsulotni ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlar deb qabul qilinadi. 13-jadvaldan
• rinib turibdiki, dastlabki bir dona mahsulotni ishlab chiqarish umumiy xarajatlarni 100 dollardan 190 _ -larga oshiradi. Shu birinchi bir dona mahsulotni ishlab chiqarish uchun qo'shimcha yoki pirovard arajatlar 90 dollarni tashkil etadi. Ikkinchi bir dona mahsulotni ishlab chiqarish uchun pirovard -rajatlar 80 dollar bo'ladi (190+80=270 dollar; 270 dollar —190 dollar). Pirovard xarajatlar uchinchi : birlik mahsulot uchun 70 dollar (270+70=340 dollar; 340 dollar — 270 dollar)ga teng bo'ladi va h.k. 5-jadvalning 8-katagida har 10 birlik malisulot ishlab chiqarish pirovard xarajatlari (MQ keltirilgan.
!S-j;iJval
Q:'a KiJiklni'i davr ortdig'ida alohida flrmauiug umumiy va oViacha xaraj uL..'; J

Umumiy Xcifcjat ko'rsatkichlari				O’rtacha xarajat ko’rsatkichla			ri
Ishlab	Doimiy	O’zgaruvcha	Umumiy	O’rtacha	O’rtacha	O’rtacha	Pirovard
jhiqarilgan	xarajatlar	xarajatlar	xarajatlat	doimiy	o’zgaruvchan	umumiy	xarajatlar
mahsulot	summasi	summasi	summasi	xarajatlar	xarajatlar	xarajatlar	(MC) TC O’zg MC=Qni O’zg
birlikda (Q)	(TFC)	(JVC)	(TC)	(AFC)		(АТС)
1	2=4-3	3=4-2	4=2+3	5=2:1	6=3:1	7=4:1	8=4ni O’zg. 1 O’zg
0	100	0	100	100.00	SO.00	190.00	190-100=90
1	100	90	190	50.00	85.00	135.00	270-1 C0=GC
2	100	170	270	33.33	80.СЭ	113.33	70
3	100	240	340	25.00	75.00	100.00	. -
4	100	300	400	20.00	74.00	о о о	70
b	100	370	470	16.67	75.00	91.00	80
6	100	450	550	14.29	77.14	91.43	SO
7	100	540	640	12.50	81.25	93.75	110
8	100	650	750	11.11	86.67	97.78	130
9	100	780	880	10.00	93.00	103.00	150
10	100	930	1030

(uia'Iumotlar sluirtli, AQSII dollari hisobida'i
MC ni xuddi slumingdek, o'zgaruvchan xarajatlar summasi ko'rsatkichlaridan fovdalanib (3- gida) aniqlash munikin. Chunki umumiy xarajatlar yig'indisi bilan o'zgaruvchan -xanij-.ilar hi orasidagi farq (4-katak, 3-katak) o'zgarmas xarajatlarning doimiy miodorini bjraui, 2a , 1 И 100—0=100; 190— 90-100; 270-170=100;340-240=100; 400-300=100 va h.k.
;b chiqadiki, umumiy xarajatlar summasining o'zgarishi har doim qo’shimclia bir thlil: i.ialbuloi chiqarish uchun zarur bo'lgan o'zgaruvchan xarajatlar summasining o'zgarishiga (farqiga) e bo'ladi.
O'rtacha xarajatlar bunday ma'lumotlarni bermaydi. Masalan, firma yoki korxona rahbaii oxirgi

1. 
   yoki 4 birlik mahsulotni ishlab chiqarish kerakmi yoki yo'qmi, deb o'ylab turibdi. Bu to'g'rida liali bir qarorga kelgani yo'q. Jadvaldan ko'rish mumkinki, to'rt (4) birlik mahsulot ishlab chiqarilganda amumiy xarajatlar (АТС) 100 dollar bo'ladi. Lekin firma uni ishlab chiqarish uchun o'z xarajatini 100 iollarga oshirmaydi yoki aksincha, to'rtinchi mahsulotni ishlab chiqarmasa, 100 dollar «tejab» qolmaydi. Haqiqatan shu ishlab chiqarish bilan bog'liq xarajatlarning o'zgarishi faqat 60 dollarni tashkil etadi <400-340=60 dollar; 13-jadvaldagi 4 va 8-katakkaqarang).
   

Mahsulot ishlab chiqarish hajmi to'g'risida, ya'ni firma bir necha dona mahsulotni ko'proq yoki —rnioq ishlab chiqaradimi, degan qarorga kelish, odatda, pirovard xaraktcrga ega bo'ladi.
Shimday qilib, pirovard xarajatlar mahsulot hajmining bir birlikka ko'payishi yoki kamayishi bilan "•jj.’iiq bo'lgan xarajatlarning o'zgarishini ko'rsatadi (8-katak). Pirovard xarajatlarni pirovard tushum (mahsulot sotishdan kelgan pul mablag'lari) bilan taqqoslash, mahsulot hajmini bir birlikka ortishi yoki kamayishi bilan bog'liq tushunming o'zgarishini ko'rsatadi va firmaga ishlab chiqarish hajmining u yoki bu tomonga o'zgarishi foydaliligini yuzaga chiqarishga imkon beradi.


3 O’rtacha xarajatlar.
Ishlab chiqarish hajmining o'sishi va shuning natijasida ma'lum miqdorda tejamning olinishi uzoq muddatli davrda korxona yirikligini to'g'ri tanlash bilan bog'liq. Agar aniq bir korxonaning ishlab chiqarish quvvatini asta-sekinlik bilan oshirib (kengaytirib) borish atijasida o'rtacha umumiy xarajatlarning o'zgarishini sinchiklab tahlil qiladigan bo'lsa, javob shimday: iastlabki vaqtlarda ishlab chiqarish quwatini kengaytirish o'rtacha umumiy xarajatlarning kamayishi iian birga keladi. Lckin pirovard natijada yangi
awatlarni ko'p-ko'p kiritib borilishi, o'rtacha umumiy xarajatlar (АТС)ning o^ab kaishiga olio *.»!.!ii. Koixoiia o'zi istagan yiriklikni (egri cliiziq bo'laldarini) tanlashi mumkin. Bunga kciaoi.unhig li yetaili. Egri chiziqlarning har biri ma'lum hajmdagi mahsulotning har donasini ishlab chiqarish : yicha eng kam xarajat miqdorini ifoda etadi. Bir birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun minimal •anajatlarni birinchi korxonadagina ta'minlash mumkin.
Agar firma sotadigan mahsulot hajmi 20-birlikdan ko'p bo'lib, lekin 30-birlikdan kam bo'lsa, bu 'rma yanada kamroq ishlab chiqarish xarajatlariga erishish uchun ikkinchi korxonani qurmog'i loziin. hlab chiqarish hajmi yuqori bo'lganda, umumiy xarajatlar
qdori ortadi, lekin shunga qaramay mahsulot birligini ishlab chiqarish xarajatlari awalgiga

3. 
   .raganda kam va hokazo.
   

Shunday qilib, korxonaning yirikligini tanlashi bo'yicha barcha zaruriy o'zgartirishlarni anialga oshirish uchun vaqt yetarli bo'lib, eng kam o'rtacha umumiy xarajalar hisobiga istagan hajmda mahsulot ishlab chiqarish mumkin.
ishlab chiqarish ко 'lamini ijobiy saniarnsi
...hlab chiqarish ko’lamining ortib borishi bilan o'rtacha xarajatlarni kanifeytirish yo'lida bir ha omillar ta'sir etadi: xvorxona yirikligining oshib borishi bilan mehnatni ixtisoslashtirish;
_ Joshqaruv xodimlari mehnatini ixtisoslashtirish;
Yirik ishlab chiqaruvchilar tomonidan, unga imkon bo'lgan taqdirda, kapitaidan, samarali foydalanish;

3. 
   -hchik korxonaga qaraganda yirik hajmda qo'shimcha mahsulotlarni ishlab chiqarish.
   

Ishlab chiqarish ko'lamining salbiy samarasi. Firmani kengaytirib borish vaqt o'tishi bilan lum vaqtdan so'ng) salbiy iqtisodiy oqibatlarga, natijada, mahsulot birligi ishlab chiqarish
--jatlarining o'sishiga olib kelishi mumkin.
Salbiy samara paydo bo'lishining asosiy sababi — yirik ishlab chiqarishga aylanib ketguii inma . atini samaraliroq boshqarish qiyinchiliklari bilan bog'liq. Uncha yirik bo'lmagan korxonada u..ing a..mi L a tegislili bo'lgan barcha inuhim qarorlami bitta yagona ma'muriy rahbar qabu! qilishi mumkin. „Г x ink bo'hiiaganiigi tufayli shu ma'muriy rahbar ishlab chiqarish jarayonlurini yaxshi ur qlladi i- - ilng ucl.uii ihinaning har qanday faoliyatiga tez kirishishi, ma'lumotlarni tez o'rganib, amq
cLoia-tadbirlar kohishi mumkin.
no. bunday qoniqarli holat firmaning yirikligi o'sib borishi bilan o'zgarib ketadi. Ma'muriy apparatn;
~ chiqarish jarayonidan ajratib turuvchi boshqaruv qobiliyatlari shunchalik .tcopayib ketadiki, oliy -■L-bar korxonadagi haqiqiy ishlab chiqarish jarayonidan anchagina ajralib qoladi. Yirik koixona
darajasida bir kishi uchun eng foydali qaror (chora)larni qabul qilish uchun barcha ma'lumotlarni .".isoblash, uni bilish va qayta ishlash mushkul. Javobgarlikni ko'pchilik rahbai'lik lavozimidagi shaxslar o'rtasida taqsirnlashga to'g'ri keladi. Natijada, turli rahbarlik bo'g'inlarida qabul qilinadigan chora- tadbirlar, buyruqlar bir-biriga zid bo’lib chiqadi. Oqibatda, samaradorlik pasayadi, ishlab chiqarishning о rtacha xarajatlari o'sadi. Yoki barcha resurslarmng 100 % o’sishi ishlab chiqarish hajmini undan kamroq, masalan 5 % o’stiradi. Shunday bo’lib chiqadiki, o’rtacha xarajatlar (АТС) ko'payadi. Demak, ishlab chiqarish ko'lamining ijobiy va salbiy samarasi har bir tarmoq tizimini Jgibvchi eng muhim omildir. Shu nmsalani tushunib yetish uchun, samaraning tukiiu^al m:q Juri (CMM) konsepsiyasidan foydalanish maqsadga muvofiq. Bu konscpsiyu slum clan ibo/atki, bunda eng kam hajmda mahsulot ishlab ehiqarilgan holda korxona o’zining uzoq m.ddatli o’rtacha xarajatlarini minimal darajada saqlashi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   “O’zbekiston Respublikasi aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari xo’jalik xarajatlari va ularda axborot texnologiyalarini varatish xarajatlarini qoplash jamg’armasini tashkil etish va mablag’lami sarflash tartibi to’g’risida” Yo’riqnoma, 2006 yil aprel oyi.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasining imtiyozli pensiya ta’minoti va mehnatni muhofaza qilish bo’yicha me’yoriy hujjatlari to’plami. - T “Adolat”. 2006.-724 b.
   
3. 
   Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti. Darslik-T. 2009.
   
4. 
   Abdurahmonov Q.X, Xolmo’minov Sh.R., ZokirovaN.Q. Perzonalni boshqarish. Darslik-T. 2008.
   
5. 
   A.A. Abdullayev, H.A. Aybeshov. “Korxona Iqtisodiyoti” .
   

Toshkent. “11m ziyo” 2003.

6. 
   Xudoyberdiyev Z. Xomitov K. “Tadbirkorlik va biznes asoslari’ T. 2009.
   
7. 
   U.Parpiyev. I. Salomov. “Bozor iqtisodiyoti asoslari va ishlab chiqarishni tashkil etish”. T. Sharq.1966 yil.
   
8. 
   E. Egamberdiyev. “Mikroiqtisodiyot” T. “Ilm ziyo” 2008.
   
9. 
   Sh. Shodmonov. T. Jo’rayev. “Iqtisodiyot nazariyasi” T. 2000 yil.