Demokratik Modernite

66
Ağrı Direnişleri ve Xoybûn
Adalet Yücel
Ağrı Direnişi ele alınırken öncelikle farklı 
zamanlarda ama birbirlerinde kopuk olmayan 
üç direniş sürecinde söz etmek önemlidir. 
İkinci önemli bir husus ise Ağrı Direnişi’ni 
ele alırken mutlak anlamda Xoybûn Cemiye-
ti’nden söz etmek gerekir. Çünkü Xoybûn Ce-
miyeti bizatihi Ağrı Direnişinin sürdürülme-
sinde, geliştirilmesi ve genişletilmesinde ciddi 
rol oynamıştır. 
Üçüncü bir husus ise İsyan mı Direniş mi 
ikile midir? Hemen belirtelim ki, çokça dile 
getirilen “29 Kürt İsyanı” tam bir sahte, uydur-
ma ve sanal bir hikayedir. Çünkü Kürdistan’da 
bir-iki isyan dışında 20. yy.’de yaşananların ner-
deyse tümü soykırıma karşı direniştir. TC Dev-
leti yok etmek niyetiyle saldırmıştır, Kürtler ise 
buna karşı durmuşlardır. O nedenle isyan değil 
kendini korumadır, savunmadır, yaşama çaba-
sıdır. Çünkü isyan en genel manada: “Herhangi 
bir amaçla kurulu düzene veya devlet güçlerine 
karşı gelme, başkaldırma, ayaklanma” dır. An-
cak Kürtler böyle yapmamışlardır, Kürtler sa-
dece ve sadece kendi varlıklarına yönelmiş olan 
soykırıma karşı direniş içerisine girmişlerdir. 
Belirttiğimiz bir-iki isyan kategorisine de 
-yine direniş tanımıyla ilişkisini kurmak şar-
tıyla- bir Şeyh Said’in Direnişi girebilir, bir de 
çok büyük bir zorlamayla İhsan Nuri Paşa’nın 
Ağrı Direnişi girebilir. Başka da 1920’lerde ya-
şananların tek biri isyan kategorisine girmez. 
Ancak yine de Ağrı bir direniştir. Çünkü ilk 
saldırıyı TC Devleti gerçekleştirmiş, Kürtler ise 
bu saldırıya karşı dağlara çıkararak kendileri-
ni korumuşlardır. Daha sonra Xoybûn bizatihi 
müdahale ederek belli bir planlama dahilinde 
çalışmalarını sürdürse de, özü itibariyle yaşa-
nan bir direniş yani Öz savunmadır. 
İlk Ağrı Direnişi 
TC Devleti İbrahim Paşa’yı yani Biroyê 
Heskê Telî’yi ele geçirmek için saldırıya geçer. 
Serhat’ın en büyük aşiretlerinden biri olan Ce-
lalî aşiretinin Hesesorî Bavekına bağlı bir aileye 
mensup olan Biroyê Heskê Telî ise Ağrı Dağı’na 
çıkar. Birçok Kürt Aşiret Reisi ve ileri geleni 
gibi Biroyê Heskê Telî’de Osmanlının yanında 
Ruslara karşı savaşmıştı. Konu Ermeni mesele-
si olduğunda yine devletin yanında yer almıştı. 
1925 Şeyh Said İsyanı ve yaşanan farklı dire-
nişler ardından TC Devleti bölgede etkili olan 
isimleri kendisi için tehlikeli gördüğü için Ba-
tı’ya sürme kararı aldı. Nitekim TC Devleti’nin 
sürgüne göndermek istediklerinden biri de Bi-
royê Heskê Telî’ydi. 
Biroyê Heskê Telî, 1926 yılının bahar ayla-
rında kendisine ve ailesine dönük alınan ka-
rar uygulanmaya konulmak istendiğinde karşı 
koymuş; gelen asker ve jandarmalarla çatışarak 
dağa çıkarak direnişe geçmiştir. Bu direnişe 
daha önce sürgüne gönderilen Şemkan Aşireti 
Reisi Temîre Şemkî ve kardeşi ile Sakan Aşireti 
Reisi Şeyh Abdulkadir gibi tanınmış birçok isim 
Ağrı’ya gelerek katılmışlardır. 
Sürgün demişken bir iki hususu daha ek-
lemek gerekiyor. TC Devleti benzer bir kararı 
-ancak bu kez daha geniş çapta -1927 Yılı’nda 
almıştı. 1400 tanınmış Kürt ailesini Batı’ya sür-
me kararı alan devlet, kendince ciddi tedbirler 
almaktaydı. Birçok tanınmış kişi bu sürgünle 
Kürdistan’dan uzaklaştırıldı. Bunlardan bir ta-
nesi ise Serhatlı Kör Hüseyin Paşa ve ailesiydi. 
Daha önce farklı dönemlerde bir çok kez Ha-
midiye Alaylarında bizatihi sorumluluk yap-
mış olan Kör Hüseyin Paşa, Ruslara karşı da 
Osmanlıya büyük hizmetler sunmuş bir isimdi. 
Öyle ki kimi tarihçi: “Doğu Anadolu’yu Kazım 
Karabekir Paşa değil, Kör Hüseyin Paşa; Rus 
ve Ermenilerden kurtardı” diyebilecek kadar 
ona büyük rol atfetmiştir. Osmanlıya böyle hiz-
metler sunulmuş olsa da, Kürt’tür, sürülmesi 
gerekmektedir. Hem de ailesinin her ferdi Tür-
kiye’nin farklı yerlerine sürülerek, bütünlük 

---

67
sağlamamaları için her şey yapılmıştır. Böyle de 
olsa Ağrı Direnişi geliştiğinde yönünü ilk ülkeye 
çevirenlerden birisi Kör Hüseyin Paşa olur. Sa-
vaşta büyük tecrübesi ve halk nezdinde büyük 
itibarı olan böyle bir kişiliğin Ağrı’ya ulaşması 
büyük bir tehlike olacağı için, Kör Hüseyin Paşa 
Kürdistan’a yöneldiğinde, TC Devleti özel bir 
ayarlamayla, yakın akrabası olan Hacı Musa’nın 
oğlu Medeni’nin eliyle, namazın üstündeyken 
katledilir, diğer iki oğlu ise benzer bir şekilde 
yıkanırlarken vurulur. Böylelikle bir halkın ka-
derini etkili bir şekilde tayin edecek önemli bir 
isim iç ihanetle katledilir. 
İkinci Ağrı Direnişi ise (13 Eylül 1927), bu 
direnişe Xoybûn Cemiyeti üyesi olan İhsan 
Nuri Paşa yetişecek ve öncülük düzeyinde rol 
oynayacaktır. Ancak direnişe geçmeden önce-
likli olarak Xoybûn Cemiyeti’ne ilişkin birkaç 
söz söylemek yerinde olacaktır. 
Xoybûn Cemiyeti: 
Kürtlerde direniş öncesinin en kapsamlı 
örgütlenmesi olan Xoybûn Cemiyeti, 5 Eylül 
1927’de Lübnan’da kurulur. İlk liderinin Cela-
det Ali Bedirxan olduğunu biliyoruz. Cemiyet 
Dört parçanın Kürtlerini de içine almaktadır. 
Üyeleri arasında Kürt aristokrasisinin öncü ki-
şilikleri ağırlıkta olsa da kadınlar, öğrenciler, 
köylüler, işçiler de yer almaktadır. Kürt Teali 
Cemiyeti, Teşkilatı İçtimaiye, Kürt Millet Fır-
kasının da kimi eski üyeleri Xoybûn’un kuru-
luşunda yer alır. Xoybûn’un kuruluşunda yer 
alan Celadet Ali Bedirxan’ın kendisi, sonradan 
Suriye de kurulacak olan Hawar ve Ronahi der-
gileri için en büyük desteği Fransızlardan aldı-
ğını belirtir. Xoybûn Cemiyeti; Ermeni Taşnak 
Cemiyeti ile ilişki kurar, ABD, İtalya, İngiltere, 
Fransa yetkililerine mektuplar gönderir. Sü-
reyya Bedirxan’ın, Xoybûn temsilcisi olarak 
ABD’ye bir ziyarette bulunduğu söylenir. Xoy-
bûn, bu bileşim-ilişki-ittifak anlayışı temelinde 
tüm Kürtlerin ulusal birliğini hedefler. Ancak 
başarılı olduğunu söylemek zordur. 
Xoybûn’un, Kürtler için önemli olan tarihi 
bir süreçte kurulması son derece önemlidir. TC 
Devleti Kürt Halkı’na karşı topyekûn bir saldırı 
başlatırken kuruluşunu ilan etmek aynı zaman-
da önemli bir direniş potansiyeli bulunduğunu 
da göstermektedir.
Yukarıda ikinci maddede dile gelen “Türki-
ye boyunduruğu altında Kurdistan ve Kürtlerin 
kurtuluşu” cümleleri bu bağlamda son derece 
önemli ve tarihidir. İfade ettiğimiz gibi, bu fa-
şizme karşı ciddi bir duruş sergilemenin de ka-
rarlılığıdır. Bu duruş esasta Xoybûn’ un ilk beş 
maddesine de yansımaktadır. 
1- 
1927 senesi Eylül ayının beşinci günü 
toplanan Birinci Kürt Kongresi’nin kararıyla 
ve Xoybûn adıyla, ulusal bir Kürt örgütü kurul-
muştur. 
2-
 Örgütün amacı, Türkiye boyunduruğu 
altında Kürdistan ve Kürtlerin kurtuluşu, doğal 
ve ulusal sınırları içerisinde bağımsız bir Kür-
distan devletini kurmaktır. 
3-
 Bu amaca ulaşabilmek için örgüt, tüm 
Kürtleri etrafında toplayacak, karşılıklı çıkarlar 
çerçevesinde her türlü unsurla ilişkiye geçecek-
tir. 
4-
 Kürt ulusal andını ve bu tüzüğün ge-
reklerin kabul eden ve yerine getiren her Kürt, 
Xoybûn örgütüne girebilir. Her fert, örgüte giriş 
esnasında bir giriş ücreti verecek ve aylık bir ta-
ahhütte bulunacaktır. 
5-
 Örgüte girecek olan her kişi, görevli bir 
heyet huzurunda, belirlenmiş olan yemini oku-
mak zorundadır.” 
Kürt halk Önderi Abdullah Öcalan Xoy-
bûn’u değerlendirirken: “Suriye’deki Fransız 
manda rejiminin İkinci Dünya Savaşı’na kadar 
sürmesi, Kürt aydınlar için kısmi bir özgürlük 
ortamı sağlamıştır. Dergi çıkarma ve örgüt 
kurmada fazla zorluklarla karşılaşmamışlar-
dır. Fakat yasal bir Kürt statüsü de oluşturula-
mamıştır. Celadet Ali Bedirxan ve çevresinin 
dönemin Anti-Kürt uygulamalarını izlemesi 
ve buna karşı silahlı mücadele deneyimlerine 
girişmesi (Osman Sabri’nin Kâhta dağlarında-
ki gerilla denemesi), Ağrı İsyanı için Xoybûn 
(‘Kendi kalma’, ‘kendi olma’ anlamında isabet-
li bir adlandırma oluyor) örgütünü kurması ve 
Hawar Dergisi’ni çıkarması bu dönemin önemli 
çalışmalarıdır. Birçok diplomatik girişimleri de 
Çokça dile getirilen “29 Kürt 
İsyanı” tam bir sahte, uydurma 
ve sanal bir hikayedir

---