iskanjasida kolishi, kurgokchilik yillari Movarounnaxrning ayrim xududlarini
chigirtka va kora kuzgun bosib ketganligi, shuningbek, Shayboniylar davrida xam
tarxonlik tizimi, bu tizim Amir Temur va Temuriylar davrida keng tarkalgan edi,
xakida xam o`ta muxim ma`lumotlar usratamiz.
«Nasimat ul-kuds min xadoyik al-uns» («Avliyolik shabadasining yakinlik
bogidan esishi» nomli asar Nakshbandiya tarikatining Xindistondagi goyaviy
raxbarlardan bo`lgan Muxammad Xoshim Sirxindiy tarafidan 1622 yili yozilgan
bo`lib, u Xusayn Voiz al-Koshifiyning «Rashaxot ayn ul-xayot» asarining davomi
xisoblanadi. Kitob Movarounnaxr, Xuroson, Xindiston va Sharkiy Turkistonda XVI-
XVII asrlarda faoliyat ko`rsatgan Nakshbandiya tarikati namoyondalari xayoti va
faoliyatiga bagishlangan va 754 varakdan iborat. Muallif o`z asarini Nakshbandiya
tarikatining Xindistondagi yirik namoyondalaridan biri Muxammad Bakr Sirxindiy
(1563/64-1603/04 yy.)ning topshirigi bilan yozgan.
Asarda ayniksa biografik ma`lumotlar ko`p. Shulardan uchtasini keltiramiz. XVI
asrda Koshgarning ijtimoiy-siyosiy xayotida birinchilik uchun kurashgan xoja
Ubaydulla Axrorning avlodi xoja Xovand Maxmud bilan Maxdumi A`zam
Kosoniyning o`gli xoja Isxok o`rtasidagi kurash, Koshgarda islom dinining
targibotchilaridan biri bo`lmish xoja Tojiddin, xoja Muxammad Porsoning avlodi
xakidagi ma`lumot dikkatga sazovor.
Xoja Xovand Maxmud Shoxibekxon (Shayboniyxon) o`ldirilganidan keyin
Koshgarga ketib koldi. Sulton Sa`idxon uni xursandchilik bilan kutib oldi, iltifotlar
ko`rsatdi va unga Koshgarda muridlar orttirishiga ko`maklashdi. Xoja Yusuf 1532
yilning 12 sentyabrida olamdan o`tdi.
«Tarixi Rashidiy» kitobining muallifi Mirza Muxammad Xaydar (1500-1551
yy.) yana bir kizik ma`lumotni keltiradi; «Xoja Xovand Maxmud (xakikiy ismi
Shaxobiddin Maxmud, xoja Ubaydulla Axror nabirasi) muridlar orttirish uchun
Koshgarga kelganda uning bilan xoja Yusuf oralarida rakobat boshlandi. Shunday
bo`ldiki, bir kuni xoja Xovanl maxmudning oldiga borspm xuzurlarida xoja
Muxammad Isxok o`ltirgan ekanlar. Ular nimalarnidir so`zlashib o`tirgan ekanlar.
Xoja Xovand Maxmudning jaxli chikib dedi; «Xoja Isxok! Nima sabadan sen menga
bunaka shaplarni aytib o`tiribsan? Agar sen otangning muroji bo`lsang, men xazrati
oliylari (xoja Ubaydulla Axrorning muridiman. Bundan tashkari, sen yosh jixatdan
menga o`gil o`rnidasan. Xoja Isxok javob kildi; «Men xam ul janobning marxamatiga
tayanaman». Tortishuv tugugach, o`sha kuniyok xoja Xovand Maxmud Badaxshonga
ketib koldilar. Oradan ikki-uch kun o`tgach, kimdur menga xoja Isxokning to`saddan
o`sallab, vafot etganini xabar kildi.
Maxdumi A`zam Kosoniyning o`gli xoja Isxok xakida shunday ma`lumot bayon
etilgan. Oliyjanob xoja (Samarkanddan) Koshgar va Xo`tanga jo`nab ketdilar.
Koshgar va Xo`tan xalki ul janobning sa`y-xarakatlari chin dinni (islomni) kabul
kildi. Koshgar xokimi Muxammadxon xojaning xakikiy va sofdil muridi bo`lib koldi.
Xullas, mazkur xoja tufayli Nakshbandiya – Xojagon tarikati o`sha o`lkada yoyildi.
So`ng o`rniga muridi Devoni Ashtarni ko`yib, o`z yurtiga kaytda va 1599-1600 yili
vafot etdi. Dexbed yonidagi Safed kishlogidagi kabristonga dafn etildi. Otasidan
keyin u shu kishlokda istikomat kilib turgan edi.
Xoja Muxammad Porsoning ulug ajdodi xoja Tojiddin xakida kuyidagicha
ma`lumot bor. Xoja Tojuddin xoja Xofiziddin Buxoriyning ajdodi, xoja
Rashididdinning o`glidir. Xoja Rashididdinning otasi xoja Shujo` Chingizxon xuruji
vaktida Mo`gulistonga ketib kolgan va xoja Rashididdin o`sha erda tugilgan. Uning
sa`y-xarakatlari bilan mo`gullar islom biniga kirganlar. Xoja Tojiddin xoja Ubaydulla
davrida Movarounnaxrga kelgan va mavlono Irokiy Tusiydan ta`lim olgan. Mavlono
Irokiy Tusiy janob xoja Axrorning do`stlaridan bo`lgani tufayli, xoja Tojiddin xazrat
eshonning (xoja Ubaydulla Axror) kabul va suxbati sharafiga muyassar bo`lgan. U
ko`p vakt uning ostonasini o`pish sharafiga va xayr-exsoniga muyassar bo`lgan.
Shundan keyin Koshgar shaxarlaridan Turfon xokimi uning kelishini yaxshilikka
yo`yib, o`zi va bolalariga izzat-xurmat ko`rsatgan. Ulardan ba`zilari xozirgi kungacha
o`sha mamlakatning exsonlariga musharrafdurlar.
«Matlab ut-tolibin» («Xakikat izlovchilarning maksadi») Tojiddinning o`gli
Abulabbos Muxammad Tolib tomonidan 1663/64 yili yozib tamomlangan. Unda
mashxur Juyboriy xojalardan xoja Muxammad Islom, xoja Sa`d, xoja Tojiddin
Xasan, xoja Abduraxim (1575-1629 yy.), Abdixoja (1577-1607 yy.) va Muxammad
Yusufxoja (1595-1652 yy.)larning xayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati bayon etilgan.
«Matlab ut-tolibin» fakat biografik asar bo`lib kolmay, unda mamlakatning
siyosiy va ijtimoiy-iktisodiy axvoliga oid xamda Buxoro xonligi bilan Xindiston
o`rtasida munosabatlarga tegishli o`ta muxim ma`lumotlar mavjud. Shuning uchun
xam undan V.L.Vyatkin va P.P.Ivanov Juyboriy xojalarning kr-suvi va mol-mulkini
tadkik etishda asosiy manbalardan biri sifatida foydalanishgan.
Muxammad Tolib xakida kuyidagilar ma`lum. Asarda uchragan ba`zi
ma`lumotlarga karaganda, otasi 1608 yili vafot etganida u 39 yoshda bo`lgan. Shuni
e`tiborga olinadigan bo`lsa, muallifning tugilgan yili 1569 yil bo`lib chikadi. U xoja
Tojiddin Xasanning ikkinchi o`gli bo`lib, xamma vakt otasi bilan birga Buxoroda
istikomat kilgan. 1623 yili ota-bola Balxga borganlar. Muxammad Tolibning xam
xam xo`jaligi katta bo`lgan. Otasidan olgan ulushidan tashkari, 1632-1633 yillari
bevarzand xolasining er-suvi va boshka mulki xam unga berilgan. Mulk otasi
tirikligida 400 ming tangaga baxolangan.
«Matlab ut-tolibin» tarkibi an`anaga binoan mukaddima, xotima va sakkiz
bobdan iborat.
Mukaddimada an`anaviy fotixa va xamdu sanolardan keyin, mazkur asarni
yozishda muallif o`z oldiga ko`ygan vazifalar xakida so`z yuritiladi va asar
mundarijasi keltiriladi.
Asarning eng kimmatli ma`lumotlar mavjud kismi uning IV-VIII boblaridir.
To`rtinchi bobda xoja Sa`dning karomatlari«Matlab ut-tolibin», mol-mulki va
xizmatkorlari, XVI asrning 80-ymllarida mavjud siyosiy vaziyat xakida muxim
ma`lumotlar keltiriladi. Aytishlaricha, xoja Sa`dning Buxoro, Miyonkol, Samarkand,
Savron, Turkiston, Axsikat, Nasaf, Xisor, Termiz, Kubodiyon, Balx, Badaxshon,
Xirot, Marv, Murgob, Mexna, Mashxad, Chorjo`y va Andxud viloyatlarida katta mol-
mulki, er-suvi, ko`p sonli mol-ko`ylari, do`konlari, xammomlari, sardobalari va
kullari bo`lgan. Masalan, xazrat eshonning tilga olingan viloyatlarda 2000 juft gov
ekin eri, 2500 bosh ko`yi, 1500 oti, 12 xammomi, 10ta sardobasi, ko`plab bozorlari,
savdo do`konlari va ustaxonalari, 100 nafar kuli va boshka boyliklari bo`lgan. Uning
xar bir viloyatda galla omborlari bo`lgan. Fakat Buxoroyi sharifning bir o`zida
shunday omborlardan to`rttasi kurilgan bo`lib, ularning xar birida 100 mann galla
saklangan. Xoja Sa`dning yillik daromadi 60.000 tangaga barobar bo`lgan. Xazrat
xojaning mol-mulkini ko`p sonli va turli lavozimdagi sarkor, vakil, daftardor, soxibi
Dostları ilə paylaş: |