xiroj, kerak yarok, bakovul, kozi, doruga, mirishkor kabi mansabdorlar boshkarib
turganlar.
To`rtinchi bobda keltirilgan siyosiy vokealar ichida Abdullaxon soniyning
Andijon va Xorazm ustiga XVI asr 80- yillarida kilgan xarbiy yurishlari, Abdullaxon
bilan O`zbek sulton o`rtasidagi kelishmovchiliklar, Shayboniy ko`shinlarining
Issikko`l viloyati ustiga kilgan xarbiy yurishi xakidagi ma`lumotlar o`ta muximdir.
Yana shu bobda bayon kilingan vokealar ichida Samarkand xokimi
Shayboniyzoda Ibodulla Sulton, Abdullaxon soniyning inisining o`ldirilishi sabablari
xakida aytilgan fikrlar zo`r axamiyatga egadir. «Abdullanoma» muallifining
so`zlariga karaganda, Ibrluooa sultonning o`limiga uning shariat koidalarini
buzganligi, ya`ni ramazonning birinchi kuni ro`za tutmay, ichkilik ichganligi sabab
bo`lgan. Lekin, 1586 yili Buxoro va Samarkandda bo`lib o`tgan vokealarni chukurrok
taxlil etadigan bo`lsak, bu fakat bir baxona, sababi esa tamoman boshkacha bo`lgan.
Masalan, «Matlab ut-tolibin»da keltirilgan ma`lumotlarga karaganda, XVI asrning
80-yillari boshida Shayboniy sultonlar, xususan Ibodulla sulton bilan Abdullaxon
o`rtasida munosabatlar bir kadar buzilib kolgan. Bunga Abdullaxonning 1583 yili
Andijon ustiga, Isfandiyor sultonga karshi ko`shin tortgani sabab bo`lgan. Asarda
keltirilgan ma`lumotlarga karaganda, 1586 yilning 3 avgust kuni Toshkent xokimi
Do`stim sulton, Andijon xokimi Isfandiyor sulton va Xisor xokimi O`zbekxon, va
Samarkand xokimi Ibodulla sultonning elchilari Samarkandga to`planib kengash
o`tkazganlar va gapni bir erga ko`yib Abdullaxon soniyga karshi xarbiy-siyosiy
ittifok tuzganlar. Oradan ko`p vakt o`tmay, Ibodulla sulton Abdullaxonning
yo`kligidan foydalanib, Samarkand tevaragidagi tumanlarni bosdi va talon-taroj kildi.
«Matlab ut-tolibin» muallifi yana kuyidagilarni yozadi; «(Ibodulla) sulton
ramazon oyi boshlarida kattik ichib mast bo`lgani sababdan Mirzo Abduraxim
kechasi maxfiy ravishda uning xonasiga kirdi va xanjar zarbi bilan uni o`ldirdi. O`sha
kunlari xazrat eshon (xoja Sa`d) Xisori shodmonda edilar. Tun yarimlaganda din
suyanchigi bo`lmish amir ul-umaro Kulbobo ko`kaltosh (xazrat eshonning xuzuriga)
kirib keldi va Ibodulla sultonning o`ldirilganligini aytdi. Bundan sal avval xazrat
eshon onasini tushida ko`rganligini va mulozimlariga «Yakin orada Ibodulla sulton
bu dunyoni tark etsa kerak», deb aytgan. Asarda keltirilgan bu ma`lumotlarni dikkat
bilan taxlil kilinganda Ibodulla sulton Abdullaxonning odamlari tomonidan
o`ldirilganligi o`z-o`zidan ma`lum bo`ladi.
Yana shu bobda Abdullaxonning 1583 yili Andijon ustiga, Isfandiyor sultonga
karshi, va sal keyinrok Xorazmga ko`shin tortgani xakida ma`lumotlar bor.
Asarning boshinchi bobi xoja Tojiddin Xasanning tugilgan kunidan to
vafotigacha Movarounnaxrda kechgan vokealar xakida xikoya kilinadi. Bu erda
keltirilgan ma`lumotlar orasida xokimiyatning Shayboniylardan Ashtarxoniylar
sulolasi ko`liga o`tish vakti xakidagi ma`lumotlar kimmatlidir. Ma`lumki, ba`zi
kitoblarda va xronologiyalarga oid asarlarda, masalan, S.Leynpul, e.Tsambaur
kitoblarida, bu vokea xijriy 1006, melodiy 1598 yilda sodir bo`lgan deb kayd kilinadi.
Lekin keyinrok atroflicha o`rganilgan «Baxr ul-asror», «Tarixi olamoroyi Abbosiy»,
«Silsilat us-salotin» asarlarida bu vokea xijriy 1009, melodiy 1601 yili sodir bo`lgani
ochik aytilgan. «Matlab ut-tolibin»da shu fikr anik va ishonarli dalillar bilan e`tirof
kilingan.
Yana shu bobda Abdullaxon soniy bilan uning o`gli va taxt vorisi Abdulmo``min
sulton o`rtasida boshlangan ziddiyat xakidagi ma`lumotlar tariximizning yaxshi
yoritilmagan masalalariga aniklik kiritishda muxim axamiyat kasb etadi. Bu jixatdan
beshinchi bobda keltirilgan ma`lumotlar jikkatgan sazovordir.
Bulardan biri, Juyboriy xojalarning mol-mulki yil sayin ortib borishidir.
Masalan, xoja Sa`dning vorisi xoja Tojiddin Xasanning mol-mulklari orasida
yangilari, yangi kurilgan Xasanobod kishlogi, 50 nafar chorbog, 20 kator tuya va
boshkalar xam bo`lgan. Shuni xam aytish kerakki, xoja Tojiddin fikx, xadis va
tarixga oid kimmatli kitoblar yigishga xam e`tibor bergan. «Matlab ut-tolibin»da
keltirilishicha, uning kutubxonasida 1000 jild kimmatli ko`lyozmalar saklangan.
Ularning ayrimlari bezakli, tilla suvi berib yozilgan kitoblar bo`lgan.
Ikkinchisi Abdullaxon bilan uning o`gli va taxt vorisi, Balx xukmdori
Abdulmo``min sulton o`rtasida XU1 asrning 80-yillaridan boshlab kuchayib ketgan
ziddiyatlar
va
Abdullaxonning
vafoti
xususidadir.
«Matlab
ut-tolibin»da
kuyidagilarni o`kiymiz; «Abdullaxon mamlakatni 44 yil idora kildi. Otasi
Iskandarxon tirikligi chogida 28 yil uning nomidan, otasi vafot etgandan keyin 18 yil
mustakil idora kildi. Saltanatning bir uchi Andijonda, bir uchi Xorazmda, uchinchi
uchi Dashti kipchokda, to`rtinchisi Xuroson va Seistonda bo`lgan. Aytishlaricha,
Abdumo``minxon Muxammad Bokibiy bilan til biriktirib, otasining ovkatiga zaxar
ko`shdirib bergan va xon xijriy 1006 yili vafot etgan.
«Matlab ut-tolibin»ning oltinchi bobi Juyboriy xojalarning yana bir
namoyondasi
xoja
Abduraximningxayoti
va
ijtimoiy-siyosiy
faoliyatiga
bagishlangan. B«Matlab ut-tolibin»u bobda yirik xo`jadiklarda kul mexnatidan
foydalanish, er egaligining tanxox va suyurgol shakllari, kerak yarok lavozimi va
uning vazifalari, Buxoro xonligi bilan Xindiston o`rtasidagi munosabatlar xakida
kimmatli ma`lumotlar keltiriladi.
Kerak yarokchi xakida bu asarda, masalan, bunday deyiladi; «Mulla
Mirmuxammad xoja (Abduraxim)ning xizmatkorlari jumlasidan edi. Uning
zimmasiga kerak yarokchilik vazifasi yuklatilgandi. Uning zimmasiga xojaning
xonadoni uchun kerak bo`lgan xarir matolar va boshka narsalarni topib keltirish
majburiyati yuklatilgandi. Bir payt xisobchilar mulla Mirmuxammad kerak
yarokchini taftish kilganlarida unga xojaning sarkorligidan berilgan nakd puldan
tashkari, uning savdogarlar va boshka shaxarlardan 90 ming xoniy karz olganligi,
lekin shu xakdagi tilxatlardan 1000 xoniy mablag tilxatlarda xoja (Abduraxim)ning
muxri yo`kligi aniklandi. Shundan keyin xoja (Abduraxim) uni xuzuriga chakirib;
«Nega aytilgan karz xakida o`z vaktida bizsha ma`lum kilmadingiz va tilxatlarni
bizga ko`rsatmadingiz?», deb so`raganda, mulla Mirmuxammad (xojaga) bunday
javob kilgan; «Biz sizning soxibi ximmatligingizga ishongan edik». Shundan keyin
xoja
mulla
Xojibek
devonbegi
bilan
mutavalliyni
chakirtirib,
mulla
Mirmuxammadning barcha kogozlarini yo`k kilib yuborishni buyurgan.» Keltirilgan
parchadan kerak yarokchining vazifalari va xukuklari, ortikcha izoxsiz xam ko`rinib
turibti.
Asarning so`nggi, ettinchi bobi Abdixojaning xayoti, faoliyati va karomatlari
bayoniga bagishlangan. Lekin tadkikotchi uchun o`ta zarur bo`lgan dalil va
ma`lumotlar, masalan, Buxoro xonligining Abdullaxon soniy vafotidan, 1598 yildan
keyingi ichki axvoli, Juyboriy xojalarning, masalan, Abdixojaning bundagi o`rni va
vazifasi, Shayboniylar davlatining tuzilishi, xususan, devonbegi, miroxur, otalik,
shigovul, yasovul, nakib, kozi, bakovul, kurchi boshi, dodxox, parvonachi,
shayxulislom, ko`kaltosh, kadxudoyi daxa (daxaboshi), chirokchi, munshiy va boshka
Dostları ilə paylaş: |