Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq

 
24
şəxsiyyətinə  tərbiyəvi təsir məqsədyönlülüyü, planlılığı ilə  fərqlənir. Mühit amilləri 
də  tərbiyəyə  təsir göstərir. Lakin insanı  əhatə edən mühit amillərinin ona təsiri 
məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil olmur, kortəbii və təsadüfi səciyyə daşıyır. Lakin 
bununla belə, mühit amillərindən, məsələn, heykəltəraşlıq və tarixi abidələrdən, 
mədəniyyət və incəsənət  əsərlərindən, zövqlə salınmış parklardan və sairədən bir 
vasitə kimi gənc nəsildə  şəxsiyyətin formalaşmasına məqsədyönlü, planlı  və 
mütəşəkkil şəkildə istifadə etmək mümkündür. Bu halda həmin mühit amilləri tərbiyə 
vasitələrinə çevrilmiş olur. 
Bəzi mütəxəssislər, metodist alimlər tərbiyə deyəndə  təlim prosesindən, 
təhsildən kənarda cərəyan edən, necə deyərlər, xalis tərbiyəni, həyata keçirilən fərdi, 
qrup və ya kütləvi tədbirləri nəzərdə tuturlar. Bu cür mütəxəssislər unudurlar ki, 
tərbiyə həm də daha çox və daha müntəzəm təlim zamanı – dərsdə və təlimin digər 
təşkili formalarında həyata keçirilir.  
Tərbiyə kateqoriyasının başa düşülməsində  və  şərhindəki bu cür qeyri-
müəyyənliyin səbəbini nə ilə izah etmək olar? Fikrimizcə bunun iki əsas səbəbi var. 
Əvvəla, tərbiyə kateqoriyası ilk baxışda adamlara çox sadə görünür, əslində bu 
kateqoriya xeyli mürəkkəb və çoxcəhətli kateqoriyadır. Bu, səbəblərdən biridir. 
Ikincisi, tərbiyə  və  təhsil kateqoriyaları arasında fərqə nisbətən oxşarlıq xeyli 
üstünlük təşkil edir. Bu cəhət də əlavə olaraq mütəxəssisləri xeyli çaşdırmış, təhsilə 
nisbətən tərbiyə kateqoriyasının spesifik xüsusiyyətlərini üzə  çıxarmaq işini xeyli 
çətinləşdirmişdir.  
Söylədiyimiz mülahizələri nəzərə alaraq tərbiyə kateqoriyasının mahiyyətini 
açmağa imkan verən  əlamətləri müəyyənləşdirməyə çalışaq. Nəzərə alaq ki, 
məfhumun mahiyyəti onu səciyyələndirən  əlamətlərin ümumiləşdirilməsində ifadə 
olunur. Hadisələrin mahiyyətinə diqqət yetirməyin, onu dərk etməyin zəruriliyini 
xeyli müddət bundan əvvəl yaşayıb-yaratmış böyük Cami poetik şəkildə çox gözəl 
ifadə etmişdir: 
Surət minlərlədir, məna bir ancaq, 
                                          Surət sayanlardan uzaq qaç, uzaq (10, səh.85).  
Başqa sözlə, müdriklər xatırladırlar ki, ağaclar arasında meşəni 
görməkgərəkdir. Yəni tərbiyə kateqoriyasının mahiyyəti onun məqsədyönlülüyündə, 

---

 
25
planlılığında, mütəşəkkilliyində,  şəxsin mənəvi aləminə  və davranışına 
ünvanlanmasında, ətraf mühitə bağlılığında  axtarmaq lazımdır. 
Tərbiyənin davranışla  əlaqəliliyi. Aydındır ki, tərbiyə insanın davranışı ilə 
ailədə, uşaq bağçasında, məktəbdə, digər ictimai yerlərdə özünü necə aparması ilə 
əlaqədar olur. Onun tərbiyəlilik dərəcəsi, adamlara münasibəti sadə  əməyə, ölkəyə 
münasibətində, cəmiyyətdə könüllü qəbul olunmuş birgəyaşayış qaydalarına, xalqın 
adət və ənənələrinə, dövlətin müəyyən etdiyi qanunlara, özünə münasibətdə təzahür 
edir. 
Tərbiyəçi tərbiyə zamanı çalışır ki, tərbiyə olunan şəxslər cəmiyyətdə rəğbətlə 
qarşılanan davranış qaydaları ilə tanış olsunlar və bu qaydalara əməl etsinlər. Lakin 
nəzərə alınmalıdır ki,həmin qaydalar heç də hamıda eyni dərəcədə  uğurla 
formalaşmır.  
Tərbiyənin məqsədyönlülüyü. Tərbiyə kateqoriyasını  səciyyələndirən 
əlamətlərdən biri onun həmişə  məqsədyönlü proses olmasıdır. Tərbiyə  uşaq 
bağçasında, ailədə, məktəbdə, yaxud başqa yerdə aparılsa da, müəllim və ya valideyn, 
yaxud zabit tərəfindən təşkil edilsə  də hansısa məqsədə yönəlir, hansısa məqsədə 
xidmət edir. Məqsədlər isə müxtəlif ola bilir: yaxın məqsədlər və uzaq strateji 
məqsədlər. Tərbiyə  işinin məqsədi bir halda, məsələn, vətənpərvərlik hissini 
formalaşdırmaqdan, digər halda düzlük və doğruçuluq hissini inkişaf etdirməkdən, 
üçüncü halda halallıq şüurunu kamilləşdirməkdən və s. ibarət olur. 
Tərbiyənin planlılığı. Gənc nəslin normal, əsil tərbiyəsi təsadüfdən-təsadüfə, 
necə  gəldi aparılmır. Onun qarşısına qoyulmuş  vəzifəni həyata keçirmək üçün 
müəyyən tədbir (tədbirlər) görmək lazım gəlir. Qarşıdakı tədbir ətraflı ölçülüb-biçilir, 
yəni planlaşdırılır. Tədbiri nədən başlamaq, onu necə, hansı ardıcıllıqla davam 
etdirmək, bu işə kimləri cəlb etmək, tədbiri necə yekunlaşdırmaq haqqında aydın 
təsəvvür yaradılır. Belə olduqda tədbir istənilən nəticəni verir. 
Tərbiyənin mütəşəkkilliyi. Keçirildiyi yerdən və formadan (yəni qrup və ya 
kütləvi haldan) asılı olmayaraq, tərbiyəvi tədbir, adətən, mütəşəkkil olur. Məsələn, 
Şəhidlər Xiyabanına ziyarət nəzərdə tutulduqda, tərtib olunmuş plana uyğun olaraq, 
iştirakçılar müəyyənləşdirilmiş yerdə toplaşırlar, razılaşdırılmış  şəxslər növbə ilə 
çıxış   edirlər,   məzarlar   üzərinə   gül-çiçəklər   düzülür,   lazım   bilindikdə   tədbir 

---

 
26
yekunlaşdırılır, iştirakçılar öz təəssüratlarını söyləyirlər.  
Tərbiyənin  əsasən davranışla, sözlə bağlılğı. Adamların bəzilərində sözü ilə 
əməli bir-birilə üst-üstə düşür: dediyi kimi hərəkət edir. Bəzilərində isə əksinə olur. 
Nəticədə el arasında birincilər hörmətli, ikincilər nüfuzdan düşür. Bu səbəbdən də 
bəzən eşidirsən: filankəsin dediyinə yox, əməlinə fikir ver. Bəzən də  həmin fikir 
başqa cür səslənir: filankəsin dediyinə əməl et, əməlindən uzaq ol. 
Göründüyü kimi hər iki sonuncu halda ifadə olunan mənəvi keyfiyyətlər 
cəmiyyətin xeyrinə, əməldə təzahür edən mənəvi keyfiyyətlər isə cəmiyyətin zərərinə 
yönəlmiş olur.  
Tərbiyənin  ətraf mühitlə bağlılığı. Tərbiyə iki cür mühitdə: mikromühitdə  və 
makromühitdə cərəyan edir. Mikromühit deyəndə ailə şəraiti, uşaq bağçasının şəraiti, 
tədris müəssisəsinin şəraiti və s. nəzərdə tutulur. Cəmiyyətdə iqtisadi vəziyyət, sosial 
durum, ideoloji, siyasi, hüquqi, əxlaqi durum, elm, incəsənət, din və s. makromühit 
amillərinə aiddir. 
Istər mikromühit, istərsə  də makromühit amillərində maddi və  mənəvi-
psixoloji vəziyyət eyni olmur. Bu cür fərqli şəraitdə aparılan eyni tərbiyə işi müxtəlif 
nəticə verir. Məsələn, müxtəlif maddi və  mənəvi-psixoloji xüsusiyyətlərlə 
səciyyələnən ailələrdə  və ya tədris müəssisələrində eyni tərbiyə  işindən istənilən 
nəticə əldə etmək qeyri-mümkün olur. Deməli, həm məhdud mənada, həm də geniş 
mənada başa düşülən mühit amilləri aparılan tərbiyə  işinin səciyyəsini artıra da, 
azalda da bilər. Bu səbəbdən də tərbiyə işi ilə məşğul olan zaman mühitin necəliyini 
hökmən nəzərə almaq lazım  gəlir. 
Tərbiyənin məzmunu. Tərbiyə zamanı adamlara davranışla  əlaqədar aşılanan 
milli və ümumbəşəri mənəvi dəyərlərin məcmuu tərbiyənin məzmununu təşkil edir. 
Bu cür mənəvi dəyərlər isə çoxdur. Məsələn, vətənpərvərlik tərbiyəsi zamanı 
adamlara aşılanan mənəvi keyfiyyətlər bunlardır: Azərbaycan Respublikasının 
ərazisi, uca dağları, müxtəlif ağaclı meşələri, gen dərələri, çayları, gölləri, çölləri, 
düzənləri, mədəniyyət və incəsənət inciləri, alimləri, sərkərdələri, böyük keçmişi, 
Vətən eşqi, vətən sevgisi, Vətənə qayğı. Vətənin daha da çiçəklənməsi üçün var 
qüvvəsi ilə çalışmaq, vətən naminə vuruşa hazır olmaq, tarixdə  vətənpərvərlik 
nümunələri   göstərmiş   şəxsləri   unutmamaq   və s.   vətənpərvərlik   tərbiyəsinin 

---