«Tarixi coğrafiyanın əsasları» adlı kitabında coğrafi movqeyin hər hansı bir dovlətin taleyində həlledici rolunu
şişirtmişdir. Onun coğrafiyasındakı ətalət ideyası movcud dovlətlərin ağalığını saxlamaq siyasətini gudurdu.
Geosiyasət (geopolitika) nəzəriyyəsi ilə isvecli sosialist Yohan Kyellen (1864-1922) də məşğul olmuşdur. O,
«Boyuk məmləkətlər» kitabında coğrafi movqeyin dovlətlərin həyatında həlledici rolunu isbat etməyə calışmışdır. O
gostərmişdir ki, imperialist dovlətlərinin vəzifəsi coğrafi bloklar, ozu də hərtərəfli inkişaf etmiş bloklar yaratmaqdır.
Alman imperializmi geosiyasət nəzəriyyəsindən əməli işdə geniş istifadə edib, ona əsaslanaraq faşist dovlətini
yaratmış və imperialist muharibələri torətmişdir. Faşist Almaniyası akademiyasının prezidenti Karl Haushoferin
(1869-1946) «Hərbi geopolitika» əsərində əsas məqsəd faşizmin planlarının həyata kecirilməsinə ideoloji baza
yaratmaq idi. Bu məsələdə Haushofer vulqar coğrafiyadan istifadə etmiş, coğrafi movqeyin guya həlledici rol
oynaması ideyasını əsaslandırmışdır.
* * *
Coğrafiya tarixi,
Tapdıq Həsənov,
Əbdurrəhim Hacızadə
V fəsil
MUASİR DOVRUN COĞRAFİYASI
5.1 Xarici olkələrin muasir dovrunun coğrafiyası
Qərb olkələrində iqtisadiyyatı yuksəltmək və onu bohranlardan qurtarmaq ucun ştandort nəzəriyyəsi kimi bir sıra yeni
ideyalar meydana gəlmişdi. Almaniyada sənaye ucun ştandort nəzəriyyəsi muvafiq olaraq Launqard tərəfindən 1882-
1885-ci, Lori tərəfindən isə 1885-1888-ci illərdə yaradılmış, sonra (1909) A.Veber tərəfindən sadələşdirilərək təbliğ
olunmuşdur. Kapitalist istehsalının səmərəli yerləşdirilməsinə həsr edilmiş bu nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki,
istehsalı ərazidə ən az xərc sərf etməklə yerləşdirmək olar. Burada antaqonist ziddiyyətlər, inhisarların yuksək qazanc əldə
etmək məqsədilə apardıqları mubarizə və məhsuldar quvvələrin muxtəlif inkişaf səviyyələri, kapitalist təsərrufatının
qanunauyğunluqları nəzərə alınmırdı. Bu nəzəriyyə xəyalən duşunulmuş, kapitalist təsərrufat sistemindən təcrid olunmuş,
xəyali ərazi ucun nəzərdə tutulmuşdur.
A.Veber xammal və yanacaq mənbələri, hazır məhsulları istehlak edən rayonlar arasında muəssisənin
yerləşdirilməsində istehsal xərclərinin minimuma endirilməsini nəzərdə tuturdu. Muəssisənin yerləşdirilməsində: 1)
nəqliyyat amili, 2) fəhlə amili, 3) aqlomerasiya amili əsas olmalıdır. O bu amillərin təsirini muəyyənləşdirmək ucun
riyazi hesablamalardan geniş istifadə etmişdir. Əlbəttə, onun hesablamalarından hər hansı bir olkədə istehsalın
yerləşdirilməsi işində istifadə edilə bilərdi. 1933-cu ildə alman alimləri: iqtisadi coğrafiyacı V.Kristaller yaşayış
məntəqələrinin qarşılıqlı əlaqədə yerləşdirilməsi və mərkəzi yer nəzəriyyəsini (şəkil 12.), 1943-cu ildə isə A.Lyoş
bazarların məkan nəzəriyyəsini yaratmışlar. Gorunduyu kimi, ştandort nəzəriyyəsinin inkişafında alman alimlərinin
boyuk xidmətləri olmuşdur.
Mərkəzi yer nəzəriyyəsinin banisi V.Kristaller belə hesab edirdi ki, məskunlaşmanın ən kicik hissələri bərabər
səpələnmələrdir və duz ucbucaq şəbəkəsi yaratmalıdır. Bərabər satış zonası isə duz altıkunclu fiqur icərisində
paylanmalıdır. Alimin fikrincə, mərkəzə getmə məsafəsi ən qısa yolla secilməlidir. Cunki hər hansı bir mərkəzin ondan
asılı olan bərabər miqdarda yaşayış məntəqəsi var. V.Kristaller xidmət və satış mallarından səmərəli istifadə radiusunu da
hesablamışdır. Bu radiusun mərkəzə munasibətilə qazancın əlverişliliyi təyin olunur. Həmin altıkunclu fiqurlar arasında
mərkəz şəhərdir. Bu şəhərə şəhər tipli məntəqələr tabedir. Hər bir məntəqə mərkəzinə isə kəndlər tabedir. Əmtəənin və
xidmətin xarakterindən asılı olaraq optimal mərkəz secilir. Məsələn, corək almaq ucun mərkəz kənddir, qənd almaq ucun
mərkəz şəhər tipli məntəqədir. Kostyum tikdirmək ucun mərkəz şəhərdir.
Yaşayış məntəqələrinin həcmi satışa, nəqliyyata, inzibatı idarəetməyə gorə muəyyən edilir. Əlbəttə, bu bolgu şərtdir.
Həyatda isə bu cur mərkəz və ona tabe olan məntəqələrdə satış və xidmət hec də həmişə belə qanunauyğunluqla
paylanmır. Ona gorə ki, yaşayış məntəqələrinin boyukluyu və kicikliyi var. Onlar cox pərakəndə paylanmışdır. Altıkunclu
fiquru hər yerə tətbiq etmək olmur V.Kristallerin sxemi cəmiyyətin ictimai quruluşunu nəzərə almır, istehsal usulunun
yerləşmədəki həlledici rolunu gorurdu.
Deyilənlərdən aydın olur ki, bu dovrdə coğrafiya məktəbləri sayca artsa da, onların numayəndələri əksərən yanlış
movqe tutmuşlar. Butovlukdə isə coğrafiya elmində muxtəliflik, hərc-mərcilk, nəzəri bohran hiss edilmişdir. Coğrafiya
sanki oz yolunu itirmişdi. Onun problemlərini kənar elmlərin numayəndələri həll etməyə calışırdılar. Onlar da
coğrafiyanın elmi-nəzəri əsaslarını bilmədiklərindən, boyuk səhvlərə yol verirdilər. Gostərilən dovrdə dunyanın bir cox
yerlərində coğrafi axtarış və kəşflər davam etdirilmişdir.
Belə ki, bu dovrdə dunyanın bir sıra Yer kurəsində hələ də insan ayağı dəyməmiş yerlər qalmaqda idi. Elə təkcə
onu demək kifayətdir ki, Venesuela təyyarəcisi dunyanın ən hundur Anhel (1054m) şəlaləsini yalnız 1935-ci ildə
kəşf etmişdir.
Hec indinin ozundə də bilinmir ki, Yerin «ucuncu qutbu» sayılan Comolunqmanın (Everest) kəşf olunma şərəfi
kimə məxsusdur. Belə ki, Yer kurəsinin ən hundur zirvəsi (8848 m) olan Comolunqma (yerli tibet dilində «dağlar
olkəsinin anası» deməkdir) hələ 1825-ci ildə şimali Hindistanda aparılan topoqrafik cəkiliş zamanı məlum olmuşdur. Ona
gorə də bu zirvəni Hindistan topoqrafiya xidməti rəisinin şərəfinə 1856-cı ildə Everest adlandırırlar, halbuki, onun bu
kəşfə hec bir aidiyyatı yox idi.
Yalnız 1053-cu ildə Yeni Zelandiyalı alpinist Edmund Helari ozunun Nepaldan olan bələdcisi Tinq Sinqlə ilk
dəfə Everest zirvəsinə qalxmışdır. Bu kəşfdən sonra Everest dunya alpinistlərinin əsl Məkkəsinə cevrilir və 30 il
muddətində burada 18 olkədən 133 nəfər olmuşdur.