Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
125 Müddəam sübut üçün eldə belə məsəl var, Artıq sözlər küfrə dönər, məsələni gəl qutar. Bir qədim rəvayət də bu haqda dəyərli material kimi verilir. Orada deyilir: Bir nəfər öz dostu – hökmdarın evinə qonaq gedəndə həmişə böyük təntənə ilə qarşılanırmış: Bir dəfə də dostugilə gedəndə onu heç kəs qarşılamır. İçəri girib bunun səbəbini soruşduqda dostunun arvadı deyir: Ərimin sizi təntənə ilə qarşılamadığının düz 86 səbəbi var. Qoy onları sayım: Birinci – ərim artıq ölmüşdür. Dostu təəssüflə deyir: – Daha 85 səbəb lazım deyil. Əgər müəllim ən yaxşı ritor olsa belə, «isim» bəhsini keçən- də bütün adları sadalasa, üç günə qurtarmaz. Onda ona heç kəs qulaq asmaz. RĠTORĠKANIN QISA TARĠXĠ Yunanıstanda ritorika Ritorikanın tarixi e.ə. V-IV əsrlərdən başlanır. Ritorika de- dikdə, onu həm sənət, həm də elm kimi başa düşmək lazımdır. Qədim Yunanıstanda məhkəmələr açıq havada çoxsaylı insan iz- dihamında keçirilməli, habelə bayramlar, təziyələr, dostluq gö- rüşləri çox izdihamlı olardı. Burada xalqın hörmətini qazanmış Demosfen, Lisi, Sokrat, Perik kimi məşhur ritorlar çıxış edərdi. Onlar böyük nüfuza malik və savadlı insanlar idi. Eyni zamanda ritorikanın nəzəri problemləri də hazırlanır – sistemləşdirilir, elmi-nəzəri əsərlər meydana gəlirdi. Bu əsərlərdə ritorika – na- tiqlik sənətinin sirrləri və onlara yiyələnmək yolları göstərilirdi. Bu əsərlər sırasında ritorikanın elmi əsaslarını sistemləşdirən, onu nəzəri cəhətdən sabitləşdirən (e ə. V əsr) Koraksın şagirdi Siciliyalı Gorqi idi. Amma əslində Yunanıstanda ritorika VI-III 126 əsrdə çiçəklənmə dövrü keçirən yunan ədəbiyyatı fonunda və onun təsiri ilə yaranırdı. Belə ki, Hesiodun «Zəhmətlər və günlər», Ezopun təmsilləri, Esxilin «Safoklan», Evripidin faciə- ləri, lirik şeirləri, Aristofanın komediyaları, Herodotun, Fukidi- din, Ksenofonrun tarixşünaslığa dair əsərləri, bəlağətli nitqin meydana gəlməsinə çox kömək edirdi. Bu dövrdə teatr sənəti, memarlıq misli görünməmiş dərəcədə inkişaf edir və bu sahədə dünya mədəniyyəti inciləri yaranırdı. Bu dövrdə yunan fəlsəfəsi də formalaşmağa başlamışdı: Sokrat (469-399), Əflatun (430/427-347), Aristotel (384-322) bir-birinin şagirdi olaraq dün- ya fəlsəfi-humanitar elmlərin inçilərini yaradırdılar. Bu vaxtlar yaranan ritorika həm incəsənət, həm də elm kimi diqqəti cəlb edirdi. Sirakuza, Attika, Afina kimi şəhərlərdə ritorika təlimi ol- duğu üçün bu şəhərlərdə bəlağətli nitqə dair əsəliər də yaranırdı. Burada ritorika kursları 14 il (7 yaşından 21 yaşınadək) davam edirdi. Belə məktəblərdə fəlsəfə, məntiq, ədəbiyyat, dil, riyaziyyat keçilsə də, ritorika aparıcı mövqedə dururdu. Bu fənlərə aid dərs- likləri – elmi əsərləri də həmin fənləri tədiris edənlər yazırdı. Bu dövrdəki Ellin ənənəsi ritorikanı söz ustalığı ilə inandırmaq elmi hesab edirdi. Elmin ənənəsinə görə ritorikanın 3 əsası vardır: Əxlaqlılıq, müdriklik və artistlik. Bundan sonra savadlılıq ritorun əsas əlaməti hesab edilirdi. Qədim və ya kanonik (kanon – yunanca kanon sözündən olub, norma, qayda-normalar və qaydalar məcmusu deməkdir) ritorikanı 5 əsas hissəyə, mərhələyə bölürdülər. 1) invensiya – (latınca – inventio – ixtira etmək, fikirləşib tanpmaq) fikirlərin ixtirası, başqa sözlə nitqin mövzusu və ya nitq məzmununu düşünüb tapmaq. 2) Dispozisiya və ya kompozisiya (latın dilində yerləşmə deməkdir). Dispozisiya çıxışın mətnindən və xarakterindən, nitq janrından asılı olaraq əsas müddəaları yerləşdirə bilməkdir. Axı bir çıxışda bir neçə müddəa olur. Onların hansını öncə, hansını 127 sonra – deyə düzə bilmək (yerləşdirmək) nitqin uğurlu alın- masının əsas şərtlərindəndir. 3) Elokusiya – latın dilində – elequeniya sözündəndir. Rus dilində termin belə adlanır. Əslində isə Elovensiya adlanmalıdır. Sözün mənası nitqi bəzəmək deməkdir. Buraya dil vasitələrinin seçilməsi, poetik fikirlərin pafosla çatdırılması nəzərdə tutulur. 4) Memoria – latınca memarya – yaddaş deməkdir. Bu söz indi xatirə, mənasında da işlənir (memuar, memorial lövhə və s.). Memoriya tələb, edir ki, ritor çıxışdan əvvəl həmin mətni bir neçə dəfə xatırlamalı, fikrindən keçirməlidir. 5) Aksiya və ya icra. Çıxışçının özü, danışdığı dili yüksək səviyyədə bilməklə, şifahi nitqin ustalıqla ifadəsi, özünə nəzarət. Yunan alimləri haqlı olaraq belə hesab edirdilər ki, hansı növ olursa, olsun nitq üç mühüm – ayrılmaz tərkib hissədən ibarət olmalıdır; etos, pafos, loqos. Onlar çox vaxt məhkəmə prosesini etos hesab edirdilər ki, Afinada təşkil edilən bu açıq prosesdə açıq dialoji olmalı, həqiqət qalib gəlməli idi. Pafos – həqiqəti üzə çıxarma, tərəflərinə münasibətini aydınlaşdırma idi. Kim dolu pafosla danışsa, o haqlı ola bilər. Loqos – hər şeyi dillə dəqiq şəkildə ifadə etmək kimin dili zəngin olsa, o dövlət qalib gələ bilər. Qədim yunan alimi Aristotel öz müəllimləri Əflatun və Sok- ratı qabaqlayaraq ritorikanın bütöv fundamental elm sistemini yaratmışdı. Onun «Metafizika», «Məntiq», «Siyasət», «Poetika», «Analitika» əsərləri, xüsusilə heç vaxt əhəmiyyətini itirməyən, 3 kitabdan ibarət olan «Ritorika» əsərləri insan idrakının yüksək pilləşinə qalxa bilmişdi. Müasir elm hələ Aristotelin elmi idra- kının məhsulu olan bu əsərlərdən çox bəhrələnə biləcəkdir. Yunan mədəniyyətindən, yunan natiqlik sənətindəndanı- şarkən Aristotelin yaşıdı, görkəmli siyasi xadim və ritor Demos- fenin (e-ə. 384-322) adını çəkməmək olmaz. Demosfen Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|