251
Keçən ilin hesabat kalkulyasiyaları üzrə A məmula-
tın maya dəyəri aşağıdakı miqdarda müəyyən edilmişdir.
“A” məmulatının maya dəyəri haqqında hesabat məlumatı
Cədvəl 2.
Rüblər
Məmulatın
miqdarı (ədədlə)
Maya dəyəri (min manatla)
Məmulat
vahidi üzrə
Bütün
buraxılış üzrə
I
II
III
IV
230
240
260
270
19
18,4
17,9
16,9
4370
4416
4654
4560
İl ərzində
cəmi
1000
-
18000
Cədvəldən göründüyü kimi, keçən il üçün məmulat
vahidinin orta illik maya dəyəri hesabat üzrə 18 min ma-
nat (18 000 000 : 1000) təşkil etmişdir.
Yuxarıda nəzərdən keçirilən misalda həmin məmula-
tın plan maya dəyəri 16100 manat məbləğində müəyyən
edilmişdir. Bu, o deməkdir ki, keçən ilin orta illik maya
dəyərinə nisbətən plan üzrə məmulatın maya dəyərinin
1900 manat və ya 10.6% aşağı salınması nəzərdə tutulur.
Misaldan görünür ki, məhsul vahidinin orta illik
maya dəyəri (18 min manat) müəssisənin keçən ilin III
rübündə əldə etdiyi maya dəyərinin səviyyəsini əks etdirir.
IV rübündə məmulatın maya dəyəri 16,9 min manat,
dekabr ayında isə daha az olmuşdur. Buna görə məhsulun
maya dəyərinin aşağı salınması üzrə illik tapşırıqları
müəyyənləşdirəndə, planın tərtib edilməsindən qabaqkı
son dövr ərzində maya dəyəri üzrə əldə edilmiş səviyyəni
nəzərdə tutmaq lazımdır.
252
Bütün müqayisəyə gələn əmtəəlik məhsulun maya
dəyərinin aşağı salınması üzrə tapşırıqları müəyyənləşdir-
mək üçün isə müəssisə planında nəzərdə tutulmuş məhsul
həcminə əsasən məmulatın bütün nomenklaturası üzrə he-
sablanır. Məsələn, müəssisə yalnız iki növ müqayisəyə gə-
lən məhsul hazırlayarsa, onda həmin hesablama aşağıdakı
kimi olacaqdır.
Cədvəl 3.
Məmulat
Plan
üzrə
miqdarı
(ədədlə)
Maya dəyəri (min manat hesabilə) Məhsulun
maya
dəyərinin
aşağı
salınması,
faizlə
Məmulat
vahidi üzrə
Bütün buraxılış
üzrə
Keçən
ilin
hesabatı
Plan
Keçən
ilin
hesabatı
Plan
A
B
1085
1000
18
15
16,1
14,7
19530
15000
17470
14700
10,6
2,0
Yekunu
-
-
-
34530
32170
6,8
Yuxarıdakı hesablamadan görünür ki, plan üzrə məh-
sulun maya dəyərinin aşağı salınmasından keçən ilə nisbə-
tən 2360 min manat (34530 – 32170) məbləğində qənaət
əldə etmək nəzərdə tutulmuşdur. Əgər həmin plan üzrə qə-
naəti keçən ilin faktik orta illik maya dəyərilə nisbətləş-
dirsək və nəticəni faizlərlə ifadə etsək onda müqayisəyə
gələn məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması üzrə tapşı-
rıq 6,8% (2360:34530:100%) olacaqdır.
Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasına bir çox
amillər təsir edir. Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınma-
sı amilləri dedikdə, bu azalmanı təmin edən şərtlər nəzər-
də tutulur. Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması amil-
lərinə aiddir: a) istehsalın yeni texnika ilə silahlanma sə-
viyyəsinin yüksəldilməsi; b) istehsalın və əməyin təşkili-
253
nin təkmilləşdirilməsi; c) məhsul həcminin və quruluşu-
nun dəyişilməsi və s.
Maya dəyərinin aşağı salınması bu və ya başqa dərə-
cədə hər bir müəssisə işçisinin səyindən asılıdır. Buna gö-
rə də məhsulun maya dəyərinin müntəzəm surətdə aşağı
salınması üçün mübarizədə istehsalın bütün sahələrində
qənaət əldə edilməsi uğrunda kütləvi yarışının və marağı-
nın genişləndirilməsinin həlledici əhəmiyyəti vardır.
9.5. Qiymətin mahiyyəti, onun təsnifatı, növləri və
funksiyaları
Qiymət – əmtəə dəyərinin pul ifadəsi olub, onun
kəmiyyət göstəricisidir. Dəyərin azalması ilə, bir qayda
olaraq, əmtəənin qiyməti də azalır, onun artması ilə isə
artır. Azərbaycan Respublikasında müstəqillik qazanandan
sonra məhsulların qiyməti planlı qaydada mərkəzləşdiril-
miş qaydada dövlət tərəfindən müəyyən edilirdi və onun
iki növünü: pərakəndə satış və topdan satış (topdansatış
qiyməti özü də iki cür: sənaye topdansatış və müəssisə
topdansatış qiymətləri formasında olurdu) qiymətlərini
fərqləndirildi.
Sənaye müəssisələri məhsulun qiymətində nəinki
maya dəyəri, habelə mənfəət və dövriyyə vergisi forma-
sında cəmiyyətin sərəncamına keçən saf gəlir ifadə edil-
miş olur. Sənaye məhsulunun qiymətləri dövlət tərəfindən
plan üzrə, həmin məhsulun maya dəyərinə və rentabelliyin
müəyyən səviyyəsinə əsasən təyin edilir.
Sənaye məhsulu üzrə bir neçə qiymət növləri vardır:
bunlar müəssisə topdansatış qiyməti, sənaye topdansatış
qiyməti və dövlət pərakəndə satış qiymətindən ibarətdir.
Müəssisə topdansatış qiyməti elə qiymətdir ki, bu
qiymət əsasında dövlət müəssisələri, plana müvafiq olaraq
254
öz məhsulunu bir-birilərinə, əsaslı tikintiyə və ya sənaye-
nin təchizat-satış təşkilatlarına verir. Müəssisənin sərf et-
diyi xərcləri ödəmək və onun gəlirli olmasını təmin etmək
üçün müəssisə topdansatış qiymətinə bir qayda olaraq hə-
min məhsul növü üzrə plan maya dəyəri və plan üzrə
müəyyənləşdirilmiş mənfəət daxil edilir. Məsələn, əgər
məhsul vahidinin plan maya dəyəri 1000 manata bərabər-
dirsə və plan üzrə müəyyən edilən mənfəət 30 manatdırsa,
onda müəssisə topdansatış qiyməti 1030 manata bərabər
olacaqdır. Məhsul həmin qiymətlər üzrə satıldıqda müəs-
sisə istehsal və satış üzrə plan məsrəflərini ödəyir və mən-
fəət də əldə edir.
Sənaye topdansatış qiyməti elə qiymətdir ki, bu
qiymət əsasında sənaye müəssisələri və təchizat-satış təş-
kilatları sənaye məhsulu dövlət və kooperativ ticarət
müəssisələrinə satır. Sənaye topdansatış qiymətə müəssisə
topdansatış qiyməti, sənayenin satış təşkilatlarının xeyrinə
ticarət əlavəsi və dövriyyə vergisi şəklində cəmiyyətin
sərəncamına keçən xalis gəlir daxil edilir.
Fərz edək ki, məhsul vahidi üçün sənaye satış təşki-
latlarının xeyrinə ticarət əlavəsi gətirdiyimiz misalda 20
manat, dövriyyə vergisi isə – 200 manat təşkil edir. Bu
zaman sənaye topdansatış qiyməti (manatla) aşağıdakı
məbləği təşkil edəcək:
1.
Müəssisə topdansatış qiyməti..........................1030
2.
Satış təşkilatlarının xeyrinə ticarət əlavəsi........+20
3.
Dövriyyə vergisi.............................................+200
4.
Sənaye topdansatış qiyməti.............................1250
Satış təşkilatlarının xeyrinə ticarət əlavəsi məhsul satı-
şı üzrə olan xərcləri, yəni tədavül sferasında olan xərcləri
ödəmək üçün nəzərdə tutulur. Dövriyyə vergisi cəmiyyət
Dostları ilə paylaş: |