Dərs vəSAİTİ Bakı
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
191 Bu istehsal sahələrində çoxlu miqdarda və mürəkkəb məhsullar istehsal olunduğu üçün bitməmiş istehsal qalıqlarına da rast gəlinir. Emal sənaye müəssisələri xammal və materialları kimyəvi və yaxud mexaniki yolla yenidən işləyib hazır məhsula çevirirlər. Xammal və materialların kimyəvi yolla hazır məhsula çevrilməsi prosesində ilkin material ayrı-ayrı texnoloji fasiləli mərhələlərdə, fazalarda və yaxud mərhələlərlə istehsal olunur. Bu istehsalat sahələrində məsrəflərin uçotu yalnız bütövlükdə proseslər üzrə deyil ayrı-ayrı texnoloji mərhələlər (fazalar), mərhələlərin daxilində isə məhsul növləri üzrə aparılır. Buradan da müvafiq olaraq hazır məhsul və yarımfabrikatların maya dəyərinin hesablanması ayrı-ayrı mərhələlər üzrə aparılır. Xammal və materialların mexaniki yolla emal edilməsi ilə məşğul olan istehsal sahələrində ayrı- ayrı detalların , qovşaqların və digər yığma birləşmələrinin iş- lənilməsi nəticəsində hazır məhsul alınır. Bunlara misal olaraq ticarət texnoloji avadanlıqlarını, tikiş məmulatlarını, müxtəlif növ cihazlar və aparat istehsalını göstərmək olar. İstehsalın təşkili dedikdə - əməyin təşkili, işçilərin və avadanlıqların yerləşdirilməsi, materialların və yarımfabrikatların hərəkəti, ayrı-ayrı istehsal sahələrində və əməliyyatlarda işlərin qarşılıqlı əlaqələri başa düşülür. İstehsalın təşkilinin axın və qeyri-axın kimi üsullarından istifadə edilir. İstehsalatın axın üsulu ilə təşkili məhsul istehsalının daha təkmilləşmiş üsulu hesab olunur. İstehsalın axın üsulunda əsas məsrəflər (material sərfi, avadanlığın amor- tizasiyası, enerji xərci, əmək ödənişi üzrə xərclər və s.) istehsalın konkret xüsusiyyətindən asılı olaraq ayrı-ayrı axın və avtomatik xətlər üzrə uçota alınır. İstehsalın qeyri-axın üsulunda bir qayda olaraq avadanlıqların qruplar üzrə yerləşdirilməsi prinsipindən istifadə edilir. Bu halda hər bir qrup avadanlıq bir və yaxud bir neçə əməliyyat yerinə yetirir. Ona görə də emaldan keçən detallar həmin avadanlıqlar 192 qrupundan digər avadanlıq qrupuna verilir, bu da istehsal tsiklinin uzadılması ilə nəticələnir. Məhsul buraxılışı proqramının yerinə yetirilməsindəki iştirakına görə istehsalat əsas və köməkçi istehsalatlara ayrılır. Əsas istehsalat dedikdə müəssisənin profilinə uyğun olaraq məhsul buraxılışı başa düşülür. Əsas istehsalatdan alınan hazır məhsullar kənara satış üçün istehsal edildiklərinə görə onlar müəssisənin iqtisadiyyatında həlledici rol oynayırlar. Əsas is- tehsalata misal olaraq çörək istehsalı ilə məşğul olan müəssisələri, konservlərin hazırlanmasını və s. göstərmək olar. Köməkçi istehsalat əsas istehsalata müəyyən növ xidmətlər göstərməklə və yaxud işlər yerinə yetirməklə onların normal fəaliyyətini təmin edir. Köməkçi istehsalatın xidmətinə misal olaraq elektrik enerjisi, sıxılmış hava, avadanlıqların təmir işləri, taraların hazırlanmasını və s. göstərmək olar. Müəssisələrdə qeyri-sənaye istehsalı və təsərrüfatlar (mənzil-kommunal təsərrüfatı, uşaq bağçası, körpələr evi və s. ) da ola bilər. Onlar bilavasitə əsas istehsalat məhsulu istehsal etmədiklərinə görə istehsalat təsnifatına daxil edilmirlər. İstehlakçıların sorğularının təmin olunma həcmindən asılı olaraq istehsalın fərdi, seriyalı və kütləvi olmaqla üç növü vardır. Fərdi istehsala hər hansı bir məhsulun tələbatçıların sifarişi ilə istehsalı başa düşülür. Bunlara ayaqqabı, geyim paltarları, qənnadı məmulatları və s. daxildir. Seriyalı istehsala məhsulun partiyalarla, seriyalarla hazırlanmasını həyata keçirən istehsalatlar daxil edilir. Seriyalı istehsal özləri də xırda seriyalı, orta seriyalı, iri seriyalı istehsala ayrılır. Kütləvi istehsala eynicinsli məhsulun istehsalının uzun müddət fasiləsiz olaraq təkrarlanan istehsalatlar daxildir. Texnoloji prosesin mürəkkəblik dərəcəsindən asılı olaraq istehsal sadə və mürəkkəb olmaqla 2 yerə ayrılır. Yalnız bir 193 növ məhsulun istehsalı ilə məşğul olan, birmərhələli istehsala sadə istehsal deyilir. Bir neçə növ məhsul istehsalı ilə məşğul olan və bir neçə mərhələdən keçən istehsal mürəkkəb istehsal sayılır. İstehsalın idarə olunmasının təşkili və strukturundan asılı olaraq müəssisələr sexli və sexsiz strukturlu müəssisələrə ayrılır. Sex sənaye müəssisələrinin xüsusiləşmiş inzibati və əsas struktur vahidi hesablanır. İstehsalın sexli və sexsiz idarəetmə quruluşu istehsal məsrəflərinin analitik icmal uçotunun qurulmasına da təsir edir. Müəssisədə təcrid olunmuş sexlərin mövcud olması icmal uçotun yarımfabrikat metodunun tətbiqi üçün ilkin zəmin (şərait) yaradır. İdarəetmənin sexin quruluşu əsasən iri müəssisələrdə tətbiq edilir. Belə olduqda hər bir sexin məsrəflərinin uçotu “ümumistehsalat hesabında” ayrıca aparılır. Böyük olmayan və orta müəssisələrdə idarəetmənin sexsiz strukturu tətbiq edilir və əsas və köməkçi istehsalat sexlərinin nəzdində istehsalat sahələri (uçastkaları) yaradılır. Bu şəraitdə məsrəflərin icmal uçotu yarımfabrikatsız variant tətbiq etməklə aparılır, hansı ki bu variantda öz istehsalının yarımfabrikatlarının hərəkəti mühasibat uçotunda əks etdirilmir. Məhsul (iş, xidmət) istehsalına, məsrəflərin uçotuna istehsalın təşkilinin kombinləşdirilmiş forması da əsaslı surətdə təsir edir. Bir sıra hallarda istehsal müəssisələri özlərində müx- təlif sahələrin məhsullarını buraxan kombinatları və birlikləri birləşdirir. Belə olduqda istehsalın iqtisadi səmərəliliyi öz əksini əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsində, xammal ma- terial, əsas vəsaitlər, əmək resurslarının səmərəli istifadə olunmasında nəticədə məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasında tapır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|