Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru
Yüklə 120 Kb. Pdf görüntüsü
|
1. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -ıpan şəkilçili feli bağlama tərkibi əsas feldən əvvəl icra edilən hal və hərəkə ti ifadə edir; məsələn: Ərdəmin üçün il arada Kara kannka ban- pan, yalabaç barıpan kəlmədirjiz, bəgimiz (Y 30) «İgidliyiniz üçün el arasında Qara xanın yanma gedib, elçi (səfir) gedim qayıtmadınız, bəyimiz». Eçim kağan olurıpan türk bodumğ yiçə itdi (KT ş 16) «Əmim xaqan oturub türk xalqını tənzim etdi». Sü süləpən tort buluQdakı bodumğ kop almış, kop baz kılmıs (KT ş 2) «Qoşun çəkib dörd tərəfdəki xalqı bütünlüklə almış, bütünlüklə tabe etmiş». 2. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -ıpan şəkilçili feli bağlama tərkibi aid olduğu əsas fellə eyni zamanda icra edilən hal və hərəkəti ifadə edir; məsələn: Tabğaçğı bəglər tab- ğaç atın tutıpan Tabğaç kağanka körmis (KT ş 7-8) «Tabğaçdakı bəylər tabğaç adı götürüb Tabğaç xaqanma tabe olmuş», /lim ökünçünə kalın yağıka kıymatın təgipən adırıltım, yıta (Y 28) «Elimin kədərinə qalın (sıx) yağıya qıymadan hücum edib ay rıldım, əfsus». 3. -ıpan şəkilçili feli bağlama tərkibi ardıcıl baş verən və ekspressiv olan hərəkəti ifadə edir; məsələn: SüQüglik kantan kəlipən sürə eltdi? (KT ş 23) «Süngülülər haradan gəlib (səni) sürüb apardı?» ... bunça bodun kəlipən sığıtamıs, yuğlamıs (KT ş 4) «... bu qədər xalq gəlib sıtqımış, dəfn etmiş». Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -ıpan şəkilçili feli bağlama tərkibi, əsasən, cümlənin zərfliyi vəzifəsini yerinə yetirir. 1. -ıpan şəkilçili feli bağlama tərkibi aid olduğu əsas feldə ifadə edilən hal və hərəkətin zamanım bildirir və cümlənin zaman zərfliyi olur; məsələn: Eçim kağan olurıpan türk bodumğ yiçə itdi (KT ş 16) «Əmim kaqan oturub türk xalqını tənzim etdi». (Kisi oğlınta üzə eçüm-apam Bumın kağan, İstəmi kağan) olurıpan türk bodunıQ ilin, törüsin tuta birmis (KT ş 1) «İnsan oğlunun üzərində əcdadım Bumın xaqan, İstəmi xaqan oturub türk xalqının elini, qanununu tutdu». 2. -ıpan şəkilçili feli bağlama tərkibləri aid olduqları əsas fellə ifadə olunan hal və hərəkətin icra tərzini bildirir və 110 cümlənin tərzi-hərəkət zərfliyi vəzifəsində işlənir. Əsas feldə və feli bağlamada ifadə edilən hərəkətin münasibətinə görə belə tərzi-hərəkət zərfliklərini iki qrupa ayırmaq olar: a) -ıpan şəkilçili feli bağlama tərkibi ilə ifadə edilən tərzi- hərəkət zərfliyi əsas feldən əvvəl icra edilən hal və hərəkəti ifadə edir; məsələn: SüQüglig kantan kəlipən sürə eltdi? (KT ş 23) «Süngülülər haradan gəlib (səni) sürüb apardı?». Ərdəmin üçün il arada Kara капка barıpan yalabaç barıpan kəlmədiQiz bəgimiz (Y 30) «İgidliyiniz üçün al arasında Qara xanm yanma gedib, elçi (səfir) gedib gəlmədiniz, bəyimiz». b) -ıpan şəkilçili feli bağlama tərkibi ilə ifadə edilən tərzi- hərəkət zərfliyi əsas feldə ifadə edilən hal və hərəkətlə eyni zamanda baş verən hal və hərəkəti ifadə edir; məsələn: Tabğaçğı bəglər tabğaç atın tutıpan Tabğaç kağanka körmis (KT ş 7-8) «Tabğaçdakı bəylər tabğaç adı götürüb Tabğaç xaqanma tabe olmuş». Sü süləpən tört buluQdakı bodumğ kop almış (KT ş 2) «Qoşun çəkib dörd tərəfdəki xalqı bütünlüklə almış». 3. -ıpan şəkilçili feli bağlama tərkibli qarşılaşdırma məqa mında da işlənir; məsələn: Ərdəmin üçün il arada Kara капка barıpan, yalabaç barıpan kəlmədirjiz, bəgimiz (Y 30) «İgidli yiniz üçün el arasında Qara xanın yanma gedib, elçi (səfir) gedib gəlmədiniz, bəyimiz». III. -dukda, -dükdə, -tukda, -tükdə şəkilçili feli bağla maların əmələ gətirdiyi tərkiblər. Bu, qədim türk yazısı abi dələrinin dilində ən məhsuldar feli bağlama düzəldən şəkil çilərdən biridir. Abidələrin dilində bu şəkilçinin birinci ünsürü yalnız dodaq saitləri (u, ü) ilə işlənir, -dukda şəkilçili feli bağlamalar onlardan əvvəl işlənən sözləri idarə edib feli bağlama tərkibi tərtib edir. İstər bu feli bağlamalar təklikdə, istərsə onların təşkil etdiyi feli bağlama tərkibləri, cümlənin əsas felində ifadə edilən hal və hərəkətlə eyni zamanda icra edilən hal və hərəkət mənası ifadə edir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində bu şəkilçi iki tərkibdə işlənir: 1. -dukda şəkilçisi bütöv işlənir; onun arasına heç bir morfem daxil olmur; məsələn: Eçim kağan olurtukda özim 111 tarduş bodun üzə şad ertim (KT ş 17) «Əmim xaqan oturduqda özüm tarduş xalqı üzərində şad idim». Mağı kurğan kışladukda yut boltı (BK ş 31) «Mağı kurqanda kışladıqda yut oldu». Üzə kök teQri, asra yağız yir kılıntukda ekin ara kisi oğlı kılınmıs (KT ş 1) «Üstdə mavi göy, altda qonur yer yarandıqda ikisinin arasında insan oğlu yaranmış». 2. -dukda şəkilçisinin arasına -ın, -in morfemi daxil olur.-dukınta, -dükintə, - tukınta, -tükintə. Bu zaman ilkin şəkilçinin (-dukda) qrammatik mənasında heç bir dəyişiklik baş vermir; yenə də feli bağlama və onun yaratdığı tərkibin ifadə etdiyi hal və hərəkət əsas felin ifadə etdiyi hal və hərəkətlə eyni zamanda baş verir; məsələn: Eçim kağan ili kamaşığ boltukınta, bodun iligi kəgi boltufanta izgil bodun birlə sürjüşdimiz (KT şm 3) «Əmim xaqanın eli qarışıq olduqda, xalq elə asi olduqda izgil xalqı ilə döyüşdük». ... kağan eçim kağan olurtukmta tört bulu/jdakı bodumğ bunça itmiş (BK şm 9) «... xaqan əmim xaqan oturduqda dörd tərəfdəki xalqı bunca təşkil etmiş». KaQım türk bilgə kağan olurtukmta türk amtı bəglər ... (BK c 13) «Atam türk müdrik xaqanı (taxtda) oturduqda türkün indiki bəyləri...» Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -dukda şəkilçili feli bağlama kisrə «sonra» qoşması ilə də işlənir və yenə də feli bağlama tərkibi əmələ gətirir; məsələn: Yağru kontukda kisrə ayığ bilig anta öyür ermis (KT c 5) «Yaxın yerləşdikdən sonra pis əməlləri orada öyrədirmiş». Ol kan yok boltukda kisrə el yetmiş, ıçğunmıs, kaçışmıs (O 1) «O xan yox olduqdan (vəfat etdikdən) sonra el sona yetmiş, dağılmış, qaçışmış». Qədim türk yazııs abidələrinin dilindo -dukta şəkilçili feli bağlama tərkibi, feli bağlamanın qoşma ilə və ya qoşmasız işlənməsindən, feli bağlama şəkilçisinin mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edib-etməməsindən asılı olmayaraq, cümlənin zaman zərfliyi vəzifəsini yerinə yetirir. IV. -a, -ə şəkilçili feli bağlamaların əmələ gətirdiyi tərkiblər. Bu şəkilçi qədim türk yazısı abidələrinin dilində ən məhsuldar feli bağlama düzəldən morfemlərdəndir. -a. -ə ümumtürk formadüzəldən şəkilçidir, indi də türk dillərində 112 (bəzilərində fəal, bəzilərində qeyri-fəal) feli bağlama düzəldən şəkilçi kimi işlənir. Bu şəkilçi daş üzərində yazılmış göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələrində sıx-sıx, kağız üzərində yazılmış göytürk abidələrində nisbətən az, qədim uyğur yazısı abidələrində isə daha az işlənir. Hətta daş üzərində yazılmış göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələrində də onun işlənməsi eyni səviyyədə deyildir; Kül tigin abidəsində bu şəkilçi tez-tez işləndiyi halda, digər abidələrdə, hətta eyni müəllifin yazdığı Bilgə xaqan abidəsində nisbətən az işlənir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -a, -ə şəkilçili feli bağlamaların ifadə etdiyi hal və hərəkət feli bağlamanın izah etdiyi əsas feldə ifadə olunmuş hal və hərəkətdən ya əvvəl, ya da onunla eyni zamanda baş verir, -a, -ə şəkilçili feli bağlamalar onlardan əvvəl gələn sözləri idarə edib feli bağlama tərkibləri düzəldir. Cümlənin əsas felində ifadə edilmiş hal və hərəkətə münasibətdə feli bağlama tərkibində ifadə edilmiş hal və hərəkət iki cür olur: 1. -a, -ə şəkilçili feli bağlama tərkibi cümlənin əsas felində ifadə olunmuş hal və hərəkətdən əvvəl baş vermiş hal və hərəkəti ifadə edir; məsələn: At üzə birtürə kanğ sökdim (T 25) «Atlara mindirərək qan dağıtdım». Kurığaru Yinçü ügüz keçə Təmir kapığka təgi sülodim (KT c 3-4) «Qərbə İnci çayını keçərək Dəmir qapıya təki qoşun çəkdim». İlgorü Kadırkan yışığ aşa bodumğ ança konturtımız (KT ş 21) «Şərqə Kadırkan meşəli dağlannı aşaraq xalqı eləcə yerləşdirdik». 2. -a, -ə şəkilçili feli bağlama tərkibi cümlənin əsas felində ifadə olunmuş hal və hərəkətlə eyni zamanda baş verən hal və hərəkəti ifadə edir; məsələn: Kül tigin Az yağızın binip oplayu təgip bir ərig sancdı, tokuz ərig əgirə tokıdı (KT şm 5-6) «Kül tigin Az kəhərini minib hücum edib bir döyüşçünü sancdı, doqquz döyüşçünü mühasirə edərək nizədən keçirtdi». SələQəkə sıka sancdım (MÇ 16) «Sələnəyə sıxışdıraraq sancdım». Üç oğuz süsi basa kəlti (BK ş 32) «Üç oğuz qoşunu bizi məğlub etməyə gəldi». Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -a, -ə şəkilçili feli bağlama tərkibləri hərəkətin səbəbini, məqsədini və tərzini 113 Yüklə 120 Kb. Dostları ilə paylaş:
|