Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

diyini  öyrənmək  istəyirik.  Bu  cümlə  emosional  intonasiya  ilə 
ifadə  edildikdə  (.Kağan  kelti!)  xaqanın  gəlməsindən  doğan 
sevinc,  fərəh  ifadə  olunur.  Göründüyü  kimi,  cümlələr  arasında 
heç bir material  fərq yoxdur:  hər üç  cümlə  iki  sözdən  ibarətdir; 
hər  üç  cümlədə  birinci  söz  isim,  ikinci  söz  feldir;  hər  üç 
cümlədə  birinci  söz  mübtəda,  ikinci  söz  xəbərdir;  hər  üç 
cümlədə  birinci  söz  ismin  adlıq  halında,  ikinci  söz  felin  şühudi 
keçmiş  zamanının  üçüncü  şəxsinin  təkindədir;  hər  üç  cümlədə 
sözlərin  sırası  eynidir;  hər  üç  cümlədə  sözlər  eyni  qrammatik 
mövqeyə malikdir; hər üç cümlədə  eyni tipli  sintaktik əlaqə va­
sitələrindən  istifadə  edilmişdir;  bir  sözlə,  cümlələr  arasında 
formal  qrammatik  fərq  yoxdur.  Cümlələr  arasındakı  fərq  təkcə 
onların  fərqli  məqsədlərlə  işlədilməsi  və  bununla  əlaqədar 
olaraq  onların  tələffüzündəki  intonasiyadır.  Məqsədə  görə, 
cümlələrin  formalaşmasında  intonasiyanın  böyük  əhəmiyyəti 
vardır.  Mübaliğəsiz  demək  olar  ki,  intonasiya  cümlələrdə  elə 
incə  emosional  münasibətlər  ifadə  edir ki,  həmin  münasibətləri 
heç bir formal qrammatik  vasitə  ilə  ifadə etmək mümkün  deyil­
dir.  Cümlənin  formalaşmasında intonasiyanın  böyük  əhəmiyyə­
tinin  olmasına  baxmayaraq,  intonasiya  özü  cümlənin  məqsə­
dindən doğur.  Buna görə  də  məqsəd və  intonasiyaya  görə  cüm­
lənin aşağıdakı növləri müəyyənləşdirilir:
1.  Nəqli cümlə.
2.  Sual cümləsi.
3.  Əmr cümləsi.
4.  Nida cümləsi.
NƏQLİ  CÜMLƏ
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində iş,  hal, hadisə,  fakt, 
əşya,  əlamət  və  s.  haqqında adi  təsvir yolu  iiə  məlumat verilir, 
faktın  doğruluğu ya təsdiq,  ya da  inkar edilir.  Belə  informasiya 
səciyyəsi  daşıyan  cümlələrə  nəqli  cümlə  deyilir.  Qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  nəqli  cümlələr  ən  çox  işlənən,  ən 
geniş yayılmış cümlə tipidir. Abidələrin dilində nəqli cümlələrin 
qurulması  qaydası,  nəqli  cümlələrdə  söz  sırası  müasir  türk 
dillərində  olduğu  kimidir:  mübtəda  cümlənin  əvvəlində,  xəbər 
sonunda işlənir,  təyin təyin  etdiyi  sözdən əvvəl  gəlir,  tamamlıq
122
mübtəda  və  xəbərin  arasında  yerləşir,  zaman  və  yer 
zerfliklərinin  yeri  sərbəstdir,  onlar mübtədadan  əvvəl  də  işlənə 
bilər,  lakin  xəbərdən  sonra  işlənmir,  qalan  zərfliklər  xəbərə 
yaxın,  onun  nüfuz  dairəsində  yerləşir;  məsələn:  İlgərü  ŞantulJ 
yazıka  təgi  sülədim,  taluyka  kiçig  təgmədim.  Birgərü  Tokuz 
Ərsənkə  təgi sülədim,  Tüpütkə  kiçig təgmədim.  Kunğaru  Yinçü 
ügüz  keçə  Təmir  kapıgka  təgi  sülədim.  Ymğaru  Yer  Bayırku 
у  ir i Qə  təgi  sülədim  (КТ  c  3-4)  «Şərqə  Şandun  düzünə  təki 
qoşun  çəkdim,  dənizə  azağcıq  çatmadım.  Cənuba  Doqquz 
Ərsənə  təki  qoşun çəkdim,  Tibetə azacıq çatmadım.  Qərbə İnci 
çayını  keçərək  Dəmir  qapıya  təki  qoşun  çəkdim.  Şimala  Ber 
Bayırku yerinə təki qoşun çəkdim».  Üzə kök te/Jri, asrayağızyü- 
kı hntukda elan ara kisi oğlı kılınmıs.  Kisi oğlınta üzə eçüm-apam 
Bumın  kağan,  İstəmi kağan olurmış.  Olurıpan türk bodumf) ilin, 
törüsin  tuta  birmis,  iti  birmis.  Tört  bulur)  kop yağı  ermis.  Sü 
süləpən  tört  bulurjdakı  bodunığ  kop  almıs.  kop  baz  kılmıs, 
başlığığ yüküntürmis,  tizligig sökürmis (КТ c  1-2)  «Üstdə mavi 
göylər,  altda  qonur  yer  yarandıqda  ikisinin  arasında  insan  oğlu 
yaranmış.  İnsan  oğlunun  üzərində  əcdadlarım  Bumın  xaqan, 
İstəmi  xaqan  oturmuş.  Oturub  türk  xalqının  elini,  qanununu 
yaratmış,  tərtib etmiş. Dörd tərəf tamam yağı  imiş. Qoşun çəkib 
dörd  tərəfdəki  xalqı  bütünlüklə  almış,  bütünlüklə  tabe  etmiş, 
başlım  səcdə etdirmiş,  dizlini çökdürmüş».  Lakin  bəzi  hallarda 
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində nəqli  cümlədə  söz sırası 
pozulur;  məsələn:  Kəlürtim  ök türk bodunığ  Ötükən yerkə  ben 
özüm  Bilgə  Tonyukuk  (T  17)  «Gətirdim  türk  xalqını  ötükən 
yerinə mən  özüm Müdrik Tonyukuk».  Yağmısı  ben ertim Bilgə 
Tonyukuk (T 5) «Qoşulanı mən idim Müdrik Tonyukuk».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  nəqli  cümlənin 
xəbəri  fellərlə  ifadə  edildiyi  kimi,  adlarla  (isim,  sifət,  say, 
əvəzlik) da ifadə edilir. Cümlənin mübtədası isə, əsasən, adlarla 
ifadə  edilir,  lakin  əvəzliklərin,  substantivləşmiş  digər  nitq 
hissələrinin,  habelə  söz  birləşmələrinin  də  mübtəda  kimi 
işləndiyi hallar az deyildir.
123

---

SUAL CÜMLƏLƏRİ
Sual  məqsədi  ilə  işlədilən  cümlələrə  sual  cümlələri 
deyilir.  Sual  cümlələri  müəyyən  bir  məsələni  öyrəmnək, 
başqasının münasibətini bilmək və s. üçün işlədilir.
Türk  dillərində  sual  cümlələri  üç  üsulla  ifadə  edilir: 
1) xüsusi  sual  intonasiyası  ilə;  2)  sual  əvəzlikləri  ilə  və  3)  sual 
ədatları ilə.
Sual  intonasiyası  ilə  əmələ  gələn  sual  cümlələri.  Türk 
dillərində  sual  cümlələrinin  əmələ  gəlməsində  xüsusi  qramma­
tik  əlamətlər  iştirak  etmədikdə  şifahi  nitqdə  xüsusi  sual  in­
tonasiyasından, yazılı nitqdə isə cümlənin sonunda qoyulan sual 
işarələrindən  istifadə  edilir.  Xüsusi  qrammatik  əlamətləri 
olmayan  sual  cümlələri  nəqli  cümlələrdən  heç  bir  əlaməti  ilə 
fərqlənmədiyi  üçün  yazıda  cümlənin  sonunda  sual  işarəsi 
qoyulmazsa,  cümlənin  nəqli,  yaxud  sual  cümləsi  olduğunu 
müəyyənləşdirmək  qeyri-mümkündür.  Məlum  olduğu  kimi, 
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dili  indi  şifahi  ünsiyyət  vasitəsi 
kimi  işlənmir.  Ümumiyyətlə,  göytürk  Orxon-Ycniscy  yazısı 
abidələrinin dilində durğu  işarəsi adma qoşa nöqtədən başqa heç 
nə  yoxdur,  qədim  uyğur  yazısı  abidələrinin  mətnlərində  heç 
qoşa  nöqtə  də  yoxdur.  Buna  görə  də  qədim  türk  yazısı 
abidələmin  dilində  sual  məqsədi  ilə  işlədilən  və  heç  bir 
morfoloji  əlaməti  olmayan  cümlələrin  yazıda  necə  göstərildiyi 
məlum  deyildir.  Əmin  olmaq  olar  ki,  qədim  türk  qəbilələri  də 
yalnız  intonasiya  vasitəsilə  əmələ  gələn  sual  cümlələrindən  də 
istifadə  etmişdir,  lakin  bu,  yazıda  öz  əksini  tapmadığı  üçün  bu 
barədə heç bir hökm irəli sürmək olmaz.
Sual  əvəzlikləri  ilə  əmələ  gələn  sual  cümlələri.  Qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  sual  cümlələri,  əsasən,  sual 
əvəzlikləri  vasitəsilə  əmələ  gəlir.  Dilçilik  ədəbiyyatında  belə 
sual cümlələri xüsusi sual cümlələri adlandırılır.
Sual əvəzlikləri  ilə  əmələ gələn sual cümlələrində xüsusi 
sual  intonasiyasından istifadə edilmir, təkcə sual əvəzliyi cümlə 
üzvlərinə  nisbətən  yüksək  tonla  tələffüz  edilir,  məntiqi  vurğu 
tələb edir.
124
Qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  sual  əvəzlikləri  ilə 
əm ələ  gələn  sual  cümlələrinin  işlənməsi  geniş  yayılmamışdır: 
Üzə  tetjri basmasar,  asra yir təlinməsər,  türk bodun,  ilirjin kim 
artadı  udaçı  erti? (KT  ş  22)  «Üstdən  göy  basmasa,  altda  yer 
dəlinməsə,  türk  xalqı,  sənin  elini,  qanununu  kim  dağıda 
bilərdi?»  Yarıklığ /çantan kəlip yapa eltdi? (KT ş 23) «Yaraqlılar 
haradan  gəlib  səni yaydı?»  SüQüglig  kantan  kəlipən sürə  eltdi? 
(K T  ş  23)  «Süngülülər  haradan  gəlib  səni  sürüb  apardı?»  İllig 
bodun  ertim,  ilim  altı  kam? (KT ş  9)  «Elli  xalq  idim,  elim  indi 
hanı?»  Kimkə  ilig  kazşanır  mon?  (KT  ş  9)  «Kimə  el 
qazanıram?»  Kağanlığ  bodun  ertim,  kağanım  kam?  (KT  ş  9) 
«Xaqanlı  xalq  idim,  xaqanım  hanı?»  Nə  kağanka  isig,  küçig 
birür  mən?  (KT  ş9)  «Hansı  xaqan  üçün  zəhmət  çəkirəm?» 
Kantayın? (T 33) «Nə edim?» İdişimtə.  ayakımta öni kança banr 
mən? (IB 63) «Kasamdan, qədəhimdən ayrı nə üçün gedirəm?».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bir  sıra  hallarda 
sual  əvəzlikləri  ilə  əmələ  gələn  sual  cümlələri  cavab  almaq 
məqsədi  ilə  yox,  nitqi  qüvvətləndirməq  məqsədilə  işlədilir. 
Belə  sual  cümlələrinə  ritorik  sual  deyilir;  məsələn;  Üzə  tetjri 
basmasar,  asra yir  təlinməsər,  türk  bodun,  ilifjin,  törürfin  kim 
artadı  udaıçi  erti? (KT  ş  22)  «Üstdən  göy  basmasa,  altda  yer 
dəlinməsə,  türk  xalqı,  sənin  elini,  qanununu  kim  dağıda 
bilərdi?»  Nəkə  təzor  biz  üküs  tiyin  (T  38-39)  «Niyə  qaçarıq 
çoxdur deyə?» Nəkə korkur biz az tiyin? (T 39) «Niyə qorxuruq, 
azığ deyə?» Nə basınalım? (T 39) «Niyə basılaq?»
Sual  ədatı  ilə  əmələ  gələn  sual  cümlələri.  Qədim  türk 
yazısı abidələrinin dilində sual cümlələri sual ədatları vasitəsilə 
də əmələ gəlir.  Abidəlrin dilində sual ədatlarınm iki tipi işlənir: 
1)  müstəqil  işlənənlər;  2)  sözə  bitişənlər;  məsələn:  Azu  bu 
sabımda  igid barğu?  (KT  c  10)  «Məgər  bu  sözümdə  şişirtmə 
var(mı)?»  Kağan  mu  kısayın  (T  5)  «Xaqanmı  seçək?»  Bar  mu 
nə? (T  14) «Buna sözün varmı?»
125

---