Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

1. Leksik vahidlərlə ifadə olunan mübtədalar -  sadə müb- 
tədalar.
2.  Sintaktik  vahidlərlə  ifadə  olunan mübtədalar  -   mürək­
kəb mübtədalar.
Sadə mübtəda.  Sadə mübtəda dedikdə sadə, düzəltmə və 
mürəkkəb  sözlərlə,  habelə  frazeoloji  birləşmələrlə  ifadə  olun­
muş mübtədalar nəzərdə  tutulur.  Mübtəda əşya və şəxs bildirən 
sözlərlə,  yəni  isimlərlə,  əvəzliklərlə,  habelə  substantivləşmiş 
hər hansı bir nitq hissəsi ilə ifadə olunur.
Mübtədanm isimlərlə ifadəsi. Qədim türk yazısı abidələ­
rinin  dilində  mübtəda,  əsasən,  isimlərlə  ifadə  edilir.  Mübtəda 
tək  və  cəm  isimlərlə,  ümumi  və  xüsusi  isimlərlə,  konkret  və 
mücərrəd  isimlərlə,  təklik  və  topluluq  bildirən  isimlərlə  ifadə 
edilir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  canlı  və  cansız 
əşya adı bildirən sözlərin mübtəda vəzifəsində işlənməsi müasir 
türk  dillərində  olduğu  kimidir.  Mübtədanm,  o  cümlədən  canlı 
və  cansız,  insan və digər canlıları bildirən mübtədalarm xəbərlə 
uzlaşması da müasir türk dillərində olduğundan fərqlənmir: Bars 
bəg  erti  (KT  ş  20)  «Bars  bəy  idi».  Ol  törüdə  üzə  eçim  kağaıt 
olurtı  (KT  ş  16)  «O  qanunun  üstündə  əmim  xaqan  oturdu». 
TefJri ança  timis erinç (T 2)  «Tanrı  elə demiş».  Ol at ança tüsdi 
(KT şm 4) «O at onda öldü». Alp ər bizitjə təgmiş erti (KT ş 40) 
«Alp ərlər bizə  hücum etmişdi».
Mübtədanm  əvəzliklə  ifadəsi.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  şəxs  əvəzliklərinin  cümlənin  mübtədası 
kimi  işlənməsi  az  yayılmışdır.  Daha  dəqiq  deyilsə,  mübtədası 
şəxs  əvəzlikləri  ilə  ifadə  edilən  cümlələrdə,  əksər  hallarda, 
mübtəda  söz  kimi  -   şəxs  əvəzliyi  kimi  cümlədə  formalaşmır, 
iştirak  etmir,  yalnız  xəbərin  şəxs  şəkilçisində  özünü  təzahür 
etdirir; məsələn:  Olyergərü  barsar,  türk bodun,  öltəçi sən  (KT 
c  8)  «O  yerlərə  getsən,  türk  xalqı,  öləsisən».  К im kə  ilig 
kazğanur mən  (KT  ş  9)  «Kimə  el  qazanıram».  Kunğaru  Kətjü 
Tarmanka təgi türk bodunığ ança konturtımız (KT ş 21) «Qərbə 
Kənü Tarmana təki türk xalqını elə yerləşdirdik».  Qorğu eki-iiç 
fdsiligin  təzib  bardı  (BK  ş  41)  «Qorxaraq  iki-üç  adamla  qaçıb 
getdi».  A tp r  körü  biliQ (KT  c  11)  «Onu  görərək  bilin».  Türk
130
amtı bodun,  bəglər,  bödkə körigmə boglər, gü yatjıltaçı siz (KT 
c  11)  «İndiki  tüık  xalqı,  bəyləri,  taxta  tabe  bəylər,  axı 
yanılasısınız». Sü/Jüsdimiz (T 28) «Döyüşdük».
Qədim türk yazısı  abidələrinin dilində şəxs əvəzliklərinin 
cümlədə  mbtəda  kimi  iştirak  etdiyi  hallar  da  az  deyildir; 
məsələn:  Mən  betjgü  taş  ...  tabğaç  kağanta  bədizçi  kəlürtim 
(KT c  11)  «Mən  əbədi  daş  ...  Tabğaç xaqanında naxışçı  gətirt- 
dim».  Biz  az  enim iz (BK  ş  32)  «Biz az  idik».  Kagan  at bunla 
biz birtimiz (KT ş 20) «Xaqan adı bu vaxt biz verdik». Siz taşıkın 
(MÇ  22)  «Siz qiyam  edin».  Ol amtı  ayığyok (KT  c  3) «O  indi 
iğtişaş salmır».
Abidələrin dilində sual  əvəzlikləri də cümlənin mübtədası 
vəzifəsində  işlənir;  məsələn:  Üzə  tetjri  basmasar,  asm   yir 
təlinməsər,  türk bodun.  ililjin,  törüQin kim artan udaçı erti? (KT 
ş  22)  «Üstdən  göy  basmasa,  altda  yer  dəlinməsə,  türk  xalqı, 
elini, qanununu kim dağıda bilərdi».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin dilində qayıdış  şəxs əvəz­
likləri  də  cümlənin  mübtədası  funksiyasını  yerinə  yetirir; 
məsələn:  Özüm  karı  boltım  (T  56)  «Özüm  qocaldım».  Eçim 
kağan  olurtukda  özim  farduş  bodun  üzə  şad  ertim  (KT  ş  17) 
«Əmim  xaqan  oturduqda özüm  tarduş  xalqı  üzərində  şad  idim». 
...  özin  edgii  körtoçi sən,  cbirjə  kirtoçi sən,  biitjsız  boltaçı  sən 
(BK  şm  14)  «...  özün  yaxşılıq  görəsisən,  evinə  girəsisən, 
dərdsiz olasısan».  Özi yaijıltı (KT ş 20) «Özü yanıldı». Özi ança  ■
 
kərgok bolmıs (KT ş 3-4) «Özü elə vəfat etmiş».
Mübtədanm  sifətlə  ifadəsi.  Qədim  türk  yazısı  abidələri­
nin  dilində  mübtəda,  az  da  olsa,  substantivləşmiş  sifətlərlə  də 
ifadə edilir; məsələn:  Yııyka eriklig toplağalu uçuz ermis, yinçgə 
eriklig  üzgəli  uçuz.  Yuylca  kalın  bolsar,  toplağaluk  alp  ermis. 
yinçgə yoğun  bolsar,  üzgəliik aim  ermis  (T  13-14)  «Nazik ikən 
toplamaq  asan  imiş,  incə  ikən  üzmək  asan.  Nazik  qalın  olsa, 
toplamaq  igidlikdir,  incə  yoğun  olsa,  üzmək  igidlikdir».  Taşra 
yorıyur  tiyin  kü  esidip  bılıkdakı  tağıkmıs,  tağdakı  inmis  (KT  ş 
11-12)  «Sərhəddən  kənarda  yürüytir  deyə  xəbər  eşidib 
şəhərdəki dağa qalxmış, dağdakı enmiş».
131

---

Mürəkkəb  mübtəda.  Mürəkkəb  adlarla  (mürəkkəb 
isimlərlə  yox!),  ismi  və  feli  söz  birləşmələri  ilə  ifadə  edilən 
mübtədalara  mürəkkəb  mübtədalar  deyilir:  mürəkkəb  sözlər 
leksik  vahid  olduğu  üçün  mürəkkəb  mübtəda  adlana  bilməz; 
mürəkkəb  adlar,  ismi  və  feli  söz  birləşmələri  isə  leksik 
birləşmə,  leksik  vahid  olmadığı,  sintaktik  birləşmə,  sintaktik 
vahid olduğu üçün mürəkkəb mübtəda olur.
Mürəkkəb adlarla  ifadə edilən  mürəkkəb mübtədalar. 
Qədim türk yazısı abidələrinin  dilində mürəkkəb adların  üç  tipi 
işlənir:  1)  Mürəkkəb  şəxs  adlan  (mürəkkəb  antroponimlər),  2) 
mürəkkəb  xalq  adlan  (mürəkkəb  etnonimlər)  və  3)  mürəkkəb 
yer adlan (mürəkkəb toponimlər).
1.  Mürəkkəb  insan  adlan  ilə  ifadə  edilən  mürəkkəb 
mübtədalar.  Belə mübtədalar şəxs adından və rütbə, vəzifə, titul 
bildirən  sözlərdən  ibarət  olur;  məsələn:  Kisi  oğlınta  üzə  eçim- 
apam  Bunun  kağan,  İstəmi  kağan  olurmıs  (KT  ş  1)  «İnsan 
oğlunun  üzərində 
əcdadlarım  Bumın  xaqan,  İstəmi  xaqan 
oturmuş».  Umay təg öginı  katun kutı/ja inim Kül tigin ər at bultı 
(KT ş  31) «Umay təki anam xatunun bəxtinə kiçik qardaşım Kül 
tigin  igid adı  qazandı (tapdı)». Bilge Küli çor tardus bodunığ iti, 
ayu  olurtı  (KÇ  1)  «Müdrik  Küli  çor tarduş xalqını təşkil  edərək 
oturdu».
2.  Mürəkkəb  xalq  adları  ilə  ifadə  edilən  mürəkkəb  müb­
tədalar.  Belə  mürəkkəb  mübtədalar  xalqın  adı  və bodun  «xalq» 
sözü ilə ifadə edilir; məsələn:  Tokuz oğuz bodun kəntü bodunım 
erti  (KT  şm  4)  «Doqquz  oğuz xalqı öz xalqım idi».  Türk bodun 
adak  kamaştı  (BK  ş  30)  «Türk  xalqı  ayağını  zəiflətdi».  Ediz 
bodun anta ölti (KT şm 6) «Ediz xalqı orada öldü».
3. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yer adından sonra 
gələn yış,  yazı,  çöl,  ügüz,  balık,  tağ və s.  sözlərin  birləşməsin­
dən  əmələ  gələn  mürəkkəb  toponimlərin,  iki  və  daha  artıq 
müstəqil  sözlə  ifadə olunan yer adlarının,  on  iki  il  siklli  heyvan 
adları  ilə  adlanan  il  adlarının  adlıq  halda  işlənib  cümlənin 
mübtədası vəzifəsində işlənməsinə də rast gəlinmir.
Təyİnİ söz birləşmələri ilə ifadə edilən mürəkkəb müb­
tədalar:  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  mübtədalar
132
sözlərlə  və  mürəkkəb adlarla  ifadə  edildiyi  kimi,  söz birləşmə­
ləri ilə də ifadə edilir. Müasir türk dillərində olduğu kimi, qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  birinci  növ  təyini  söz 
birləşmələri  bütövlükdə  cümlənin  bir  üzvü  kimi,  o  cümlədən 
mübtədası  kimi  çıxış  edə  bilmir;  belə  ki,  bu  təyini  söz 
birləşmələrinin birinci tərəfi həmişə cümlədə ondan sonra gələn 
sözün  təyini  vəzifəsini  yerinə  yetirir.  İkinci  və  üçüncü  növ 
təyini  söz  birləşmələri  isə  bütövlükdə  adlıq  halda  cümlənin 
mürəkkəb mübtədası funksiyasında işlənir.
1.  İkinci növ təyini  söz birləşmələri ilə  ifadə edilən müb­
tədalar,  əsasən,  qeyri-müəyyən  əşya  məfhumu  bildirir;  belə 
mübtədalarda  qeyri-müəyyənlikdən  əlavə  ümumilik  çalan  da 
olur;  məsələn:  Bodun  boğazı  tok erti  (T  8)  «Xalqm boğazı  tox 
idi».  Türgis  kağanı  tasıkmıs  (T  30)  «Türgiş  xaqanı  sərhədi 
keçmiş».  Tabğaç  süsi  bar  ermis  (T  30)  «(Aralarında)  tabğaç 
qoşunu  var  imiş».  On  ok  süsi  kalısız  taşıkdı  (T  33)  «On  ox 
qoşunu qalıqsız sərhədi keçdi».
2.  Oçüncü  növ  təyini  söz  birləşmələri  də  adlıq  halda 
işləndikdə cümlənin mürəkkəb mübtədası olur. Belə mübtədalar 
müəyyənlik bildirir;  məsələn: Bilgə kağanıfj bodunı... bardı (O 
11)  «Müdrik  xaqanın  qoşunu  ...  getdi».  Yağın  bası yonyu  kəlti 
(MÇ  18)  «Yağının  avanqardı  yürüyərək  gəldi».  Adığın  karnı 
yarılmış,  tonuzıQ azığı sınmıs (IB  10-11) «Ayının qamı yanlmış, 
donuzun qılınc dişi sınmış».
3.  Qədim türk yazısı abidələrinin dilində mürəkkəb təyini 
söz  birləşmələri  də  adlıq  halda  cümlənin  mübtədası  olur; 
məsələn:  BizıQ sü  atı  turuk,  azukı yok  erti  (KT  ş  39)  «Bizim 
qoşunun  atları  arıq,  ərzağı  yox  idi».  Türgis  kağan  siisi  otça, 
borça  kəlti (BK  ş  27)  «Türgiş  xaqanının qoşunu  od  kimi,  şərab 
kimi  gəldi».  Türk  bodun  atı yok bolu  Ьагтц  erti  (O  3)  «Türk 
xalqının  adı  məhv  olub  getmişdi».  Türk  bodunığ  atı.  küsi yox 
bolmazun (KT ş 25) «Türk xalqının adı, şöhrəti məhv olmasın».
Feli sifət tərkibləri ilə ifadə edilən mürəkkəb mübtəda­
lar.  Qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  adlıq  halda  işlənən 
feli  sifət  tərkibləri  də  cümlənin  mürəkkəb  mübtədası  funk­
siyasını yerinə yetirir; məsələn: Ida,  tasda kalmısı kobranıp yeti
133

---