Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru
Yüklə 120 Kb. Pdf görüntüsü
|
ifadə edir və cümlədə tərzi-hərəkət, səbəb və məqsəd zərfliyi vəzifəsini yerinə yetirir. 1. -a, -ə şəkilçili feli bağlama tərkibləri cümlənin tərzi- hərəkət zərfliyi olur; məsələn: Altun yısıq asa kəltimiz, Ertis ügüzig keçə kəltimiz (T 37-38) «Altun meşəli dağlarım aşaraq gəldik, İrtış çayını keçərək gəldik». Çik boduntğ bıtjım sürə kəlti (MÇ 26) «Çık xalqım alayım sürərək gətirdi». Kögmən aşa kırkız yirifjə təgi sülədim (KT ş 17) «Kögmən meşəli dağlarını aşaraq qırğız yerinə təki qoşun çəkdim». 2. -a, -ə şəkilçili feli bağlama tərkibi səbəb-məqsəd zərfliyi olur; məsələn: Üç oğuz süsi basa kəlti (BK ş 34) «Üç oğuz qoşunu bizi məğlub etməyə gəldi».... tefjri tuta berti (MÇ 14) «... tanrı tutmaq üçün verdi». TeQri, Umay, ıduk yir, sub basa berti erinç (T 38) «Tanrı, Umay, müqəddəs yer, su qələbə üçün verdi». V. -ı, -I, -u, -ü şəkilçili feli bağlamaların əmələ gətirdiyi tərkiblər. -ı, -i, -u, -ü feli bağlama düzəldən şəkilçilər türk dillərində ən qədim feli bağlama düzəldən morfemlərdən biridir. Bu, qədirn türk yazısı abidələrinin dilində işlənən ən məhsuldar feli bağlama düzəldən şəkilçilərdəndir. Bu şəkilçi göytürk Orxon-Yeniscy yazısı abidələrinin dilində iki ən məh suldar feli bağlama şəkilçisindən biri olsa da, türk dillərinin son rakı inkişafında işləkdən tamamilə çıxmışdır, ona nəinki müasir türk dillərində hətta göytürk Orxon-Ycnisey yazısı abidələri dilinin bilavasitə davamı olan qədim uyğur yazısı abidələrinin dilində də təsadüf edilmir. Bu baxımdan «Kitabi Dədəm Qor qud» dastanları istisna təşkil edir: bu dastanların dilində, göytürk dilindəki kimi sıx-sıx olmasa da, hər halda -ı. -i, hi , - ü şəkilçili feli bağlamaların işlənməsinə rast gəlmək olur, -t, -i, -u, ni şəkilçili feli bağlamaların həm göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələrində, həm də «Kitabi Dədəm Qorqud» dastanlarında işlənməsi göytürk dili ilə «Dədə Qorqud» dastanlarının dili arasında, bir növ, vərəsəlik yaradır: bir tərəfdən, «Kitabi Dədəm Qorqud» dastanlarını göytürk dilinə bağlayır, ikinci tərəfdən, «Kitabi Dədəm Qorqud» dastanlarının qədimliyinə şahidlik edir, üçüncü tərəfdən «Kitabi Dədəm Qorqud» 114 dastanlarının dili vasitəsilə müasir Azərbaycan dilini qədim oğuz qəbilələrinin dilinə - Orxon-Yenisey abidələrini yazmış və bizə misar qoymuş göytürk qəbilələrinin dilinə qırılmaz tellərlə bağlayır. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -ı, -i, -u, -ü şəkilçili feli bağlama tərkibləri cümlənin əsas felinin ifadə etdiyi hərəkətə münasibətdə iki cür çıxış edir; bu feli bağlama tərkibləri əsas feldə ifadə olunan hal və hərəkətdən əvvəl icra edilən hal və hərəkəti ifadə etdiyi kimi, onunla eyni zamanda icra edilən hal və hərəkəti də ifadə edir. 1. -ı, -i, -u, -ü şəkilçili feli bağlama tərkibinin ifadə etdiyi hal və hərəkət əsas felin ifadə etdiyi hal və hərəkətdən əvvəl icra olunur: Kül tigin BayırkunıQ ak ayğırığ binip oplayu təgdi (KT ş 35-36) «Kül tigin Bayırkunun ağ ayğırını minib hücum etdi». İnim Kül tigin birlə, eki şad birlə ölü, yitii kazğanttm (KT ş 27) «Kiçik qardaşım Kül tigin ilə, iki şad ilə əldən düşərək qazandım». Yokaru at yetə yadağın ığaç tutunu ağturtım (T 25) «Yuxarı atları yedəkləyib piyada ağaclardan tutaraq qaldırdım». 2. -/. -i, -u, -ü şəkilçili feli bağlama tərkibləri əsas feldə ifadə olunan hal və hərəkətlə eyni zamanda icra olunan hal və hərəkət bildirir; məsələn: Kögmən yısığ ebirü kəltimiz (T 28) «Kögmən meşəli dağlarını dolanaraq gəldik». Səkizinç ay iki yanıka Açığ Altır költə Kasuy kəzü süQüsdim (MÇ 18) «Səkkizinci ayın ikisində Açıq Altır gölünün sahilində Kasuy ətrafında döyüşdüm». On tünkoyantıh tuğ ebirü bardtmız (T 26) «On gecə yandakı qar uçurumlarını dolanaraq getdik». Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -t, -i, -u, -ü şəkilçili feli bağlama tərkibləri əsas feldə ifadə olunan hal və hərəkətin tərzini, zamanını, səbəb və məqsədini bildirir və uyğun olaraq cümlənin tərzi-hərəkət, zaman, səbəb və məqsəd zərfliyi vəzifəsini yerinə yetirir. 1. -ı, -i. -u, -ü şəkilçili feli bağlama tərkibləri cümlənin tərzi-hərəkət zərfliyi olur: Keyik yiyü, tabısğan yiyü olurır ertimiz (T 8) «Keyik yeyərək, dovşan yeyərək otururduq». Kün yəmə, tün yəm ə yelü bardımız (T 27) «Gecə də, gündüz də yel 115 kimi getdik». Yağın başı yorıyu kəlti (MÇ 18) «Yağının başı yürüyərək gəldi». 2. -ı, -i, -u, -ü şəkilçili feli bağlama tərkibləri əsas feldə ifadə olunan hal və hərəkətin səbəb və məqsədini bildirir və cümlənin səbəb-məqsəd zərfliyi olur; məsələn: Anta ödkə ögirip Kül tiginig az ərin iriürü itimiz (KT ş 40) «Belə bir vaxtda peşman olub Kul tigini azacıq döyüşçü ilə ayırıb göndərdik». Yağ ... il tip ayu kəlti (MÇ 27) «Yağı ... deyib çağırmağa gəldi». Bars keyik ərfiəyü, mətjləyi barmış (IB 74) «Bars keyik ov ovlamağa getmiş». 3. -ı, -i, -u, -ü şəkilçili feli bağlama tərkibi cümlənin zaman zərfliyi vəzifəsini yerinə yetirir; məsələn: Bükəgükdə səkiz oğuz, tokuz tatar kalmaduk eki yanıka kün toğuru sütjüsdim (MÇ 13) «Bükəgükdə səkkiz oğuz, doqquz tatar qalmadıqda aym ikisində gün doğanda döyüşdüm». Bolçuka tan üntürü təgtimiz (T 35) «Bolçuya dan söküləndə çatdıq». VI. -matın, -mətin şəkilçili feü bağlamaların əmələ gətirdiyi tərkiblər. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində bu şəkilçinin iki variantı işlənir: -matan, -mətən və -matın, -mətin; birinci variant göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələrinin, ikinci variant qədim uyğur yazısı abidələrinin dilində işləkdir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində bu şəkilçi ilə əmələ gələn feli bağlamalar onlardan əvvəl işlənən sözləri idarə edərək feli bağlama tərkibi tərtib edir. Belə feli bağlama tərkibləri cümlənin əsas felində ifadə olunan hərəkətin tərzi mənasım ifadə edir və cümlənin tərzi-hərəkət zərfliyi vəzifəsini yerinə yetirir; məsələn: Anlağının üçün igidmiş kağamtjın sabın almatın yir sayu bardığ (КТ c 8-9) «Elə olduğun üçün (səni) yüksəltmiş xaqanının sözünə qulaq asmadan yer boyu getdin». İlim ökünçinə kalın yağıka kıymatın təgipən adırıltım, yıta (Y 28) «Elimin kədərinə qalın (sıx) yağıya qımadan hücum edib ayrıldım (öldüm) əfsus». VII. -ğalı, -gəli şəkilçili feli bağlamaların əmələ gətirdiyi tərkiblər. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində feli bağlama düzəldən -ğalı, -gəli şəkilçisi az məhsuldar şəkilçilərdən biridir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu 116 şəkilçinin əmələ gətirdiyi bağlamalar təkcə Orxon abidələrinin mətnlərində işlənir, digər göytürk yazısı abidələrində və qədim uyğur yazısı abidələrində -ğalı, -gəli şəkilçisi ilə düzələn feli bağlamaların işlənməsinə təsadüf edilmir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -ğalı, -gəli şəkilçili feli bağlamalar onlardan əvvəl gələn sözləri idarə edib feli bağlama tərkibi əmələ gətirir. Belə feli bağlama tərkibləri cümlənin əsas felində ifadə olunmuş hal və hərəkətin icrasından sonra baş verəcək hal və hərəkət məzmunu ifadə edir. Türkoloji ədəbiyyatda -ğalı, -gəli şəkilçili feli bağlama və onun tərtib etdiyi tərkibin cümlədəki vəzifəsi haqqında yekdil fikir yoxdur. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində isə -ğalı. -gəli şəkilçili feli bağlama tərkibləri cümlədə səbəb-məqsəd zərfliyi vəzifsəini yerinə yetirir; məsələn: Yadağ yabız boltı tip alğalı kəlti (BK ş 32) «Piyadalar zəif oldu, - deyib (bizi) almağa gəldi». Sı Qar süsi ebig, barhğ yolğalı bardı (BK ş 32) «Qoşunun yarısı evi, sarayı dağımağa getdi». Öd tetjri yasar, kisi oğlı kop ölgəli törəmiş (KT şm 10) «Taleyi tanrı yazar, insan oğlu hamılıqla öləli törəmiş». Türk bodun olurğalı, türk kağan olurğalı SantutJ balıka, Taluy ügüzko təgmis yok ermis (T 18) «Türk xalqı oturalı, türk xaqanı oturalı Şandun şəhərinə, Dəniz çayına çatdığı olmamışdı». VIII, -m, -in şəkilçili feli bağlamaların əmələ gətirdiyi tərkiblər. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində bu feli bağlama yaradan şəkilçi qeyri-məhsuldar işlənir. Abidələrin mətnlərində bu şəkilçi vasitəsilə ti «demək» felindən təsdiqdə, bol «olmaq» felindən inkarda feli bağlama əmələ gəldiyinə təsadüf edilir. Hər iki feli bağlama onlardan əvəl gələn sözləri idarə edib feli bağlama tərkibi əmələ gətirir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində -in, -in şəkilçili feli bağlama tərkibləri felin həm təsdiq aspektində, həm də inkar aspektində səbəb mənası ifadə edir və cümlənin səbəb zərfliyi vəzifəsini yerinə yetirir; məsələn: Türk bodunığ atı, küsi yok bolmazun tiyin ka Qım kağanığ, ögim katunığ kötürmiş tetjri, il birigmə tetjri, türk bodunığ atı, küsi yok bolmazun tiyin özümin ol teQri kağan olurtdı erinç (KT ş 25-26) «Türk xalqının adı, şöhrəti yox 117 Yüklə 120 Kb. Dostları ilə paylaş:
|