Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

yüz  döyüşçü  olub  elini  itirmiş,  xaqanını  itirmiş  xalqı,  kəniz 
olmuş,  qul  olmuş  xalqı,  türk  qanununu  dağıtmış  xalqı 
əcdadlarının qanunları ilə təşkil etmiş, öyrətmiş».
İsimlə  ifadə  olunan  təyinlər.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  isimlərin  təyin  kimi  işlənməsi  müasir  türk 
dillərinə  nisbətən  daha  geniş  yayılmışdır.  Ə.Ə.Rəcəblinin 
«Göytürk  dilinin  sintaksisi»  əsərində  qədim  türk  qəbilələrinin 
dilində  isimlərin  təyin  mövqeyində  işlənməsinin  on  səkkiz 
məna  növü  göstərilir.  Müəllif  teyin  kimi  işlənmiş  isimlərin 
həmin mena növlərini üç qrupda birləşdirir,
1.  Göytürk  dilində  teyin  kimi  işlənən,  lakin  müasir  türk 
dillərində  ismi  birləşmələrin  tərkibinə  daxil  olan,  amma  təyin 
kimi  işlənə  bilməyən  (ikinci  növ  təyini  söz  birləşmələrindəki 
kimi)  isim-təyinlər.
2.  Göytürk dilində  olduğu  kimi,  müasir türk dillərində  də 
təyin vəzifəsini yerinə yetirən isim-təyirlər.
3.  Göytürk  dilində  təyin  kimi  işlənən,  ancaq  müasir türk 
dillərində  (əsasən) mürəkkəb  sözün  tərkib  hissəsinə çevrilən  və 
daşlaşan isim-təyinlər.
Bu  eserdə  isimlərin  təiyn  mövqeyində  işlənməsini  geniş 
surətdə  araşdırmaq  mümkün  olmadığı  üçün  ismin  təiyn  kimi 
işlənməsinə  aid  bir  neçə  nümunə  təqdim  edilir:  Tölis,  tarduş 
bodunığ  anta  itmiş  (KT  ş  13)  «Tölis,  tarduş  xalqlarını  orada 
təşkil  etmiş».  Tarduş şad ara  badı  (T  41)  «Tarduş  şadı  aranı 
bağladı». Kağan  at hunta biz birtimiz (KT ş 20)  «Xaqan adı  bu 
zaman biz verdik».  Kurığaru  Yinçii  ügüzig keçə  Təmir kapığka 
təgi sülədim (KT c 4) «Qərbə İnci çayını keçərək Dəmir qapıya 
təki qoşun çəkdim». Altun başlığ yılan mən (IB  12) «Qızıl başlı 
ilanam».  İnim  Kül tigin  birlə,  eki şad birlə  ölü yitü  kazğandım 
(KT  ş  27)  «Kiçik  qardaşım  Kül  tigin  ilə,  iki  şad  ilə  əldən 
düşərək qazandım».
Saylarla  ifadə  olunan  təyinlər.  Sifət  kimi,  saym  da  əsas 
vəzifəsi təyin etməkdir.  Sifət əşyaları əlamət və ya keyfly-yətə 
görə təyin edirsə, say əşyaları kəmiyyətə görə təyin edir. Qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  təyin  vəzifəsində  işlənən 
saylann  dörd  məna  qrupu  halında  birləşmiş  on  dörd  tipinin 
işlənməsinə  təsadüf edilir.  Təbii  ki,  burada saylann  təyin  kimi
146
işlənməsinin  bütün  məna  tipləri  haqqında  rnəlu-mat  vermək 
mümkün  deyildir.  Buna  görə  də  saym  təyin  kimi  işlənməsinə 
iki-üç nümunə verilir: Bu tabğaçda yıraya yeti ərən yağı boltı  (O 
5) «Bu tabğaçdan  şimala yeddi ərən yağı oldu».  Bunça kazğanıp 
kafjım  kağan  ıty ıl onınç ay altı  otuzka  uça  bardı  (BK c  10)  «Bu 
qədər  qazanıb  atam  xaqan  it  ili  onuncu  ayın  iyirmi  altısında 
vəfat etdi». Ekinti ay altı yegirmikə üç tuğlığ türk bodun  ...  (MÇ 
46)  «İkinci aym  on  altısında üç  bayraqlı  türk xalqı  ...»  ...  bir-iki 
atlığ  yablakın  üçün,  kara  bodunım  öltifj  (MÇ  17)  «...  bir-iki 
məşhur (adam) pis olduğu üçün, qara xalqım, öldün».
Əvəzliklərlə  ifadə  olunan  təyinlər.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin dilində əvəzliklərin böyük hissəsi təyin vəzifəsində 
işlənə  bilmir.  Abidələrin dilində bu  və ol «o»  işarə əvəzlikləri, 
həmin əvəzliklərin -ça ədatı artırılmış bunça «bunca, bu qədər» 
və  ança  «onca,  o  qədər»  şəkilləri,  habelə  kamuğ  «hamı»  və 
«hansı»  sual  əvəzliyi  mənasında işlənən nə «nə» sual əvəzliyi 
təyin  vəzifəsində  işlənə  bilir;  məsələn:  Ol  kan  yok  boltukda 
kisrə  el yetmiş,  ıçğınmıs,  kaçışmıs  (O  1)  «O  xan  yox  olduqdan 
sonra cl sona yetmiş, dağılmış, qaçışmış».  Yigirmi kün olurıp hu 
taşka  bu  tamğa  kop  Yolığ  tigin  bitidim  (KT  c  ş)  «İyirmi  gün 
oturub bu daşa bu damğam tamamilə (mən) Yolığ tigin yazdım». 
Bunça barkığ,  bədizig,  uzığ  (türk bilgə)  kağan atm   Yolığ tigin 
mən ay artukı tört kün olurıp bitidim,  bədiztim (BK c q) «Bunca 
sərbadəni,  naxışı,  heykəli  (türk  müdrik)  xaqanın  kiçik qohumu 
Yolığ  tigin  mən  bir  ay  dörd  gün  oturub  yazdım,  naxışladım». 
Kamuğ  balıka  təgdim  (O  9)  «Bütün  şəhərlərə  hücum  etdim». 
Türk kara kamığ bodun ança timiş (KT ş 8-9) «Bütün türk qara 
xalqı  elə  demiş».  Nə  kağanka  isig,  küçig birür mən?  (KT  ş  9) 
«Hansı xaqana iş, güc verirəm». Nə butjı bar ertəçi ermis (T 57) 
«Nə qədər dərdi olası imiş».
İsm i söz  birləşmələri  ilə  ifadə  olunan  təyinlər.  Müasir 
türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində də təyinlər ismi söz birləşmələri -  ikinci və üçüncü növ 
təyini söz birləşmələri ilə də  ifadə olunur.  Məlum olduğu kimi, 
ikinci  və  üçüncü növ təyini  söz  birləşmələri  tərkib  hissələrinə 
parçalanmır,  bütövlükdə  sonra  gələn  sözə  və  ya  söz
147

---

birləşməsinə  yanaşıb  orm  təyin  edir;  məsələn:  Eletmiş  Yabğu 
oğlı lşbara  Tamğan,  Çor Yoğa inisi bilgə lşbara Tamğcm  Tarkan 
yamğılığ  bes yetmiş  eçim,  apam  ...  (0  4)  «Eletmiş  Yabğu  oğlu 
lşbara  Tamğan,  Çor  Yoğanın  kiçik  qardaşı  müdrik  lşbara 
Tamğan  Tarkan  bir  yerə  yığılmış  altmış  beş  böyük  və  kiçik 
qohumlarım...»  ...  iç buyurula Kül İrkin  başlayu buyurukbunça 
amtı  bəglər,  ka/Jım  kağanka  ərtənü  ...  (BK  c  14)  «...  saray 
buyuruku  bəy  Kül  İrkin  başda  olmaqla  buyuruqlar bunça indiki 
bəylər atam xaqana adətimizcə...»
Təyinin  quruluşca  növləri.  Qədim  türk  yazısı  abidə­
lərinin  dilində  quruluşuna  görə  təyinin  iki növü işlənir:  1)  sadə 
təyinlər və 2) mürəkkəb təyinlər.
1.  Sadə  təyinlər qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində bir 
sözlə  ifadə  edilir.  Yuxanda nitq  hissələrin  işlənməsinə nümunə 
gətirilən bütün təyinlər sadədir.
2.  Mürəkkəb  təyinlər  iki  və  daha  artıq  müstəqil  sözdən 
ibarət  olan  təyinlərə  deyilir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  ismi  söz  birləşmələri,  tərkibi  saylar  və  feli  sifət 
tərkibləri ilə ifadə edilmiş təyinlər mürəkkəb təyinlərdir.
ZƏRFLİK
Cümlənin  ikinci  dərəcəli  üzvlərindən  biri  də  zərflikdir. 
Türk  dillərində,  o  cümlədən  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  zərfliklər hərəkətin,  yaxud əlamətin əlamətini bildi-rən 
ikinci  dərəcəli  cümlə  üzvüdür.  Onlar  cümlədə  ən  çox  feli 
xəbərə  aid  olur  və  hərəkətin  (yaxud  əlamətin)  icra  tərzini, 
zamanını,  səbəbini,  məqsədini,  miqdarının  dərəcəsini,  şər-tini 
və  s.  bildirir.  Bununla  əlaqədar  olaraq,  müasir  türk  dil-lərində 
olduğu kimi,  qədim türk yazısı  abidələrinin dilində zərfliyin bu 
növlərinin  mövcudluğunu  göstərmək  olar:  1)  tərzi-hərəkət 
zərfliyi,  2)  yer zərfliyi,  3)  zaman zərfliyi, 4) sə-bəb zərfliyi,  5) 
məqsəd zərfliyi, 6) kəmiyyət zərfliyi, 7) qar-şılaşdırma zərfliyi.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  zərfliklər  əmələ 
gəlmə  üsullarına,  istər  ifadə  edilmə  vasitələrinə,  istərsə  məna 
növlərinə  görə  müasir  türk  dillərində  işlənən  zərfliklərdən 
fərqlənmir.  Abidələrin  dilində  də  zərfliklər,  adətən,  zərflərlə
148
ifadə olunur.  Bundan başqa,  zərfliklər is-min qrammatik-məkani 
halları,  qoşmalı  isim  və  ismi  söz  birləşmələri,  feli  bağlama 
tərkibləri  və  qoşma  qəbul  etmiş  feli  sifət  tərkibləri  ilə  ifadə 
olunur.  Abidələrin  dilində  zərfliklər  quruluşuna  görə  sadə  və 
mürəkkəb deyə iki qrupa bölünür.
TƏRZ) -  HƏRƏKƏT ZƏRFLİYİ
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tərzi-hərəkət 
zərfi ikləri  hal  və  hərəkətin  icra  tərzini,  keyfiyyətini  və 
müqayisəsini 
bildirir. 
Abidələrin 
dilində 
tərzi-hərəkət 
zərflikləri,  əsasən,  tərzi-hərəkət zərfləri,  ismin  hallan,  ismi  və 
feli söz birləşmələri ilə ifadə olunur.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tərzi-hərəkət 
zərflikləri bir neçə məna ifadə edir:
1.  Tərzi-hərəkət  zərflikləri  hərəkətin  icra  tərzini  bildirir; 
məsələn:  Şahımın  tükədi  esidgil  (КТ  c  1)  «Sözümü  tükənincə 
eşit».  Süçig sabın,  yımşak  ağın  arıp  ırak  bodunığ ança yağıtur 
ermis (KT c 5) «Şirin dili ilə, yumşaq hədiyyəsi ilə aldadıb uzaq 
xalqı eləcə yaxınlaşdırırmış». Eçim kağan olunpan türk bodunığ 
yiçə  itgi  (KT  ş  16)  «  Emim  xaqan  oturub  türk  xalqını  tənzim 
etdi».  Kögmən  aşa  kırkız  yeritjə  təgi  sülədimiz  (KT  ş  17) 
«Kögmən  (meşəli  dağlarını)  aşaraq  qırğız  yerinə  təki  qoşun 
çəkdik».  Keyik yiyü,  tabısğan yiyü olurur ertimiz (T 8)  «Kcyik 
yeyərək, dovşan yeyərək otururduq».
2.  Tərzi-hərəkət  zərfliyi  hərəkətin  icrasının  keyfiyyətini
bildirir;  məsələn:  Yəlmə,  karağu  edgüti  uyğul  (T  34)
«Kəşfiyyatı,  keşiyi  yaxşıca  təşkil  et».  Kuzğunuğ ığaçka bamış, 
katığdı  ba,  edgüti  ba  (IB  19)  «Quzğnu  ağaca  bağlamış, 
möhkəmcə bağla, yaxşıca bağla».
3.  Tərzi-hərəkət  zərfliyi  hərəkətin  icrası  prosesində 
əşyanın hal-vəziyyətini bildirir, məsələn: Bu yirdə olunp tabğaç 
bodun  birlə  tüzəltim (KT c 4-5)  «Bu yerdə  oturub tabğaç  xalqı 
ilə düzəlişdim».  Olurıpan türk bodunıtj ilin,  törüsin  tuta birmis 
(KT  ş  1)  «Oturub  türk  xalqının  elini,  qanununu  yaratmış». 
Antağının  üçün igidmiş kağanıfjın sabın almatın yir sayu bardığ
149

---