Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

bolayın 
(T  6-7)  «Müdrik  Tonyukuk -   Boyla  Bağa  Tarkan  ilə, 
İltəris,  xaqan  olaq».  Ol 
yirg ərü   barsar,  türk  bodun,  öltəçi  sən 
(КТ  c  8)  «O  yerlərə  getsən,  türk  xalqı,  öləsisən».  A 
Qar  körü 
biliQ,  türk  am tı  bodun,  bəglər,  bödkə  körigm ə  bəglər,  gü 
yaQ ıltaçı  siz 
(КТ  c  11)  «Ona  baxaraq  bilin,  indiki  türk  xalqı, 
bəyləri, taxta tabe bəylər, axı yanılasısınız».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  xitablar  quruluşca 
sadə və mürəkkəb olur:
L  Sadə xitablar bir  sözdən  ibarət  olur;  məsələn:  Tabğaç, 
beridənyən  təg  (T  11)  «Tabğaç,  cənub  tərəfdən  hücum  et». 
Kıtap,  ötjdənyən  təg  (T  11)  «Kıtay,  şərqdən  hücum  et».  В il gə 
Tonyukuk -   Boyla  Bağa  Tarkan  birlə,  İltəris,  kağan  bolayın  (T 
6-7) «Müdrik  Tonyukuk -  Boyla Bağa Tarxan  ilə,  İltəris, xaqan 
olaq».
2. 
Mürəkkəb  xitablar  söz  birləşmələri  ilə  ifadə  olunur; 
məsələn:  Ol yirgərü barsar,  türk bodun,  öltəçi sən (KT c 8) «O 
yerlərə  getsən,  türk  xalqı,  öləsisən».  ...  tokuz  oğuz  bəgləri. 
bodunı,  bu  sabımın  edgüti  esid,  katığdı  tiQlə  (KT  c  2)  «... 
doqquz oğuz bəyləri,  xalqı,  bu  sözümü  yaxşıca eşil,  möhkəmcə 
dinlə».  Ögim  Шип,  ulayu  öglərim,  əkələrim,  kəliQünim, 
kunçuylarım,  bunça  tirigi  kül) boltaçı  erti,  ölügi  yunda,  yolla 
yatu  kaltaçı  ertigiz  (KT  şm  9)  «Anam  xatun,  digər  analarım, 
böyük bacılarım, gəlinlərim, xanımlarım, bunça diriləriniz kəniz 
olası idi, ölüləriniz yurdda, yolda yataraq qalası idi».
ARA SÖZLƏR VƏ ARA CÜMLƏLƏR
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bir  qrup  sözlür 
vardır ki, bunlar cümlədəki  digər sözlərlə qrammatik (sintaktik) 
əlaqəyə  girmir,  heç  bir  suala  cavab  vermir  və  cümlə  üzvü  də 
olmur, təkcə  ifadə olunan  fikrə münasibət bildirir.  Belə  sözlərə 
ara sözlər deyilir.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində ara sözlər az işlənir. 
Abidələrin  dilində  ara  söz  hesab  edilə  biləcək  bu  sözlərə 
təsadüf edilir:
azu «məgər»; ədat;
178
erinç  «yəqin,  güman  ki,  mümkün»;  təsdiq,  ehtimal 
bildirən ədat;
kük güman bildirən ədat;
ok «məhz, lap, da, də»; ifadə və mənanı gücləndirən ədat; 
ök «da, də»; ifadə və mənanı gücləndirən ədat; 
ğu  və  gü  -   ara  sözlərinin  lüğətlərdə  tərcüməsi  yoxdur, 
lakin axı kimi tərcümə edilə  bilər.
Bu sözlərin abidələrin mətnlərində işlənməsinə az təsadüf 
edilir;  məsələn:  Azu bu sabunda igid barğu (KT c  10) «Məgər 
bu  sözümdə  yalan  varmı?»  Türk  amtı  bodun,  bəglər,  bödkə 
körigmə  bəglər,  gü yaQıltaçı  siz  (KT  c  11)  «İndiki  türk  xalqı, 
bəyləri,  taxta tabe bəylər, axı  yazılasısınız».  Yayduk yolta yəm ə 
ölti kük (T  16) «Sopələndkiləri yollarda da, güman ki, öldülər». 
Ben özüm  uzun yəlmok ıtım  ok (T 52)  «Mən  özüm  uzun  süvari 
dəstələri,  əlbəttə,  göndərdim».  Bini -  Oğuzığ Ölürtəçİ ök,  -  tir 
mən (T 11) «Məni  Oğuzu öldürəsidir, hökmən, deyirəm».
Bu  ara  sözlərindən  qədim  türk yazısı abidələrinin  dilində 
ən  çox  işlənən  erinç  sözüdür;  məsələn:  Buyurukı yəmə  bilgə 
ermis  erinç.  alp  er mis erinç  (KT  ş  3)  «Buyuruqları  da  müdrik 
imiş,  igid imiş». Anı üçün ilig ança tulmıs erinç (KT ş 3) .«Onun 
üçün  eli  eləcə  düzəltmiş».  Anta kisrə  inisi kağan bolmıs erinç, 
oğlı ta kağan bolmuş erinç. Anta kisrə inisi eçisin təg kılwmaduk 
erinç,  oğlı  kafjım  təg  kıltnmaduk erinç,  biligsiz  kağan  olurmıs 
erinç. yablak kağan olurmıs erinç. Buyurukı yəm ə biligsiz erinç, 
yablak ermis erinç (KT ş 4-5) «Ondan sonra kiçik qardaşı xaqan 
olmuş,  oğlu  da  xaqan  olmuş.  Ondan sonra  kiçik qardaşı  böyük 
qardaşı  kimi  olmadığı,  oğlu  atası  kimi  olmadığı  üçün  biliksiz 
xaqan oturmuş,  pis  xaqan oturmuş. Buyuruklan da biliksiz imiş, 
pis imiş».
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində ara cümlələr də ara 
sözlərin  vəzifəsini  icra edir, cümlədəki fikrə münasibəti bildirir. 
Abidələrin  dilində  ara  cümlələrin  işlənməsinə  nadir  hallarda 
təsadüf  edilir;  məsələn:  AQuru  süləməsər,  kaç  nət)  ersər,  ol 
bizni,  kağam  alp  ermis,  ayğuçısı  bilgə  ermis,  kaç  nəf)  ersər 
ölürtəçi  kük (T 20-21)  «Ona  qarşı  qoşun  yürütməsək,  hər necə 
olsa,  o  bizi,  xaqanı  cəsur  imiş,  məsləhətçisi  müdrik  imiş,  hər
179

---

necə  olsa,  (bizi)  öldürəcəkdir».  Yorımasar,  bizni,  kağanı  aip 
ermis,  ayğuçısı  bilgə  ermis,  kaç nə/J ersər,  bizni ölürtəçi kük (T 
29-30)  «Yürüş  etməsək,  bizi,  xaqanı  igid  imiş,  məsləhətçisi 
müdrik imiş, hər necə olsa, bizi öldürəsidir».
SADƏ  CÜMLƏNİN  STRUKTUR-SİNTAKTİK TİPLƏRİ
Sadə cümlə, ümumiyyətlə, cümlə dedikdə ilk növbədə baş 
üzvləri  -   mübtədası  və  xəbəri,  ikinci  dərəcəli  üzvləri  -  təyini, 
tamamlığı  və  zərfliyi  olan  cümlələr  təsəvvürə  gəlir.  Sadə 
cümlədə  xitab,  ara  söz  və  ara  cümlələr  də  iştirak  edə  bilər. 
Lakin  bu,  klassik  sadə  cümlə  haqqında  olan  təsəvvürdür.  Sadə 
cümlə  məfhumuna  daha  geniş  anlayışlar  daxildir.  Məsələn,  ola 
bilər  ki,  tam  formalaşmış  sadə  cümlədə  baş üzvlərdən biri -  ya 
mübtəda,  ya  da  xəbər  -   iştirak  etməsin,  iştirakına  ehtiyac  da 
olmasın,  hətta  iştirakı  təsəvvürə  də  gətirilə  bilməsin.  Ola  bilər 
ki,  baş  üzvlərin  biri  və  ya  hər  ikisi  buraxılsın  (lakin  təsəvvürə 
gətirilsin).  Ola  bilər  ki,  cümlə  ümumiyyətlə  üzvlərinə 
ayrılmasın -  cümlə  üzvlərinə  ayrılmalı  sözlər olmasın.  Bu cürə 
müxtəlif  baxımlardan  yanaşdıqda  sadə  cümlənin  müxtəlif 
növlərini  göstərmək  olar.  Hər  şeydən  əvvəl  cümləni  üzvlərinə 
aynlıb-ayrılmamasma  görə  iki  qrupa  ayırırlar:  1)  üzvlərinə 
parçalanmayan  -   üzvlənməyən  sadə  cümlələr  və  2)  üzvlərinə 
parçalanan -  üzvlənən sadə cümlələr.
Müasir türk dillərində dialoji  nitqdə elə sözlər işlədilir ki, 
bu sözlər ətrafına izahedici sözlər toplamadan təklikdə müxtəlif 
növlü  bütöv  cümlələrə  cavab  olur,  müxtəlif  növlü  cümlələri 
əvəz  edir,  bütöv  cümlə  təsiri  bağışlayır.  Dilçilik ədəbiyyatında 
belə  sözlərə  cümlə  əvəzləri,  söz-cümlə  deyilir.  Bü  tip  söz- 
cümlələr üzvlərinə ayrıla bilmir, daha doğrusu, bunlarda üzvlərə 
ayırmaq  üçün  söz  olmur.  Bu  tip  söz-cümlələri  üzvlənməyən 
cümlələr  adlandırırlar.  Məsələn,  müasir  Azərbaycan  dilində 
dialoq məqamında cavab kimi işlədilən bəli, xeyr, yox,  baş üstə, 
yaxşı,  bəs  necə,  əlbəttə,  qətiyyən,  yox-yox,  hə,  bəlkə  də  və  s. 
sözlər buna nümunə olar. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində 
belə  söz-cümlələrin  işlənməsinə,  ümumiyyətlə  üzvlərinə 
bölünməyən cümlələrin işlədilməsinə təsadüf edilmir.
180
ÜZVLƏNƏN SADƏ CÜMLƏLƏR
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  təkcə  üzvlərinə 
bölünən  sadə  cümlələr  işlənir.  Tərkibində  işlənən  cümlə 
üzvlərinə ayrıla bilən cümlələrə üzvlənən cümlə deyilir.Qədim 
türk yazısı abidələrinin dilində üzvlənən sadə cümlələrin zəngin 
tipləri mövcuddur.
Cümlə  üzvlərinin  iştirakına  görə  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin dilində işlənən üzvlənən sadə cümlələri belə təsnif 
etmək olar:
1.  Baş  üzvlərin  iştirakına  görə:  1)  təktərkibli  sadə  cüm­
lələr, 2) cüttərkibli sadə cümlələr.
2.  Baş  üzvlərlə  yanaşı  ikinci  dərəcəli  üzvlərin  də  iştirak 
edib-etməməsinə görə:  1) sadə geniş cümlələr, 2) sadə müxtəsər 
cümlələr.
3.  Baş  və  ikinci  dərəcəli  üzvlərin  buraxılıb-buraxılma- 
masma görə:  1) sadə bütöv cümlələr, 2) sadə yarımçıq cümlələr.
Baş  üzvlərin  hər  ikisinin  işləndiyi  və  ya  işlonmədikdə 
bərpası  mümkün  olan  cümlələrə  cüttərkibli  cümlələr  deyilir. 
Baş üzvlərdən  təkcə biri  iştirak edən və iştirak etməyən üzvün 
bərpası  mümkün  olmayan  cümlələrə  təktərkibli  cümlələr 
deyilir.  Təkcə  baş  üzvlərdən  ibarət  olan  sadə  cümlələr  müxtə­
sər,  baş üzvlərdən əlavə  ikinci dərəcəli  üzvlərdən,  heç olmasa, 
biri  və  ya  hamısı  iştirak  edən  cümlələr  sadə  geniş  cümlələr 
adlanır. Baş üzvlərinin hər ikisinin iştirak etdiyi cümlələr bütöv, 
baş üzvlərdən birinin və ya hər ikisinin buraxıldığı cümlələr isə 
yarımçıq cümlələr adlanır.
TƏKTƏRKİBLİ  SADƏ CÜMLƏLƏR
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  cümlələrin  bir 
hissəsində baş üzvlərdən yalnız biri -  ya mübtəda,  ya da xəbər 
iştirak  edir.  Belə  cümlələrdə  mübtəda  iştirak  edirsə,  xəbərə, 
xəbər iştirak edirsə,  mübtədaya ehtiyac olmur.  Hansı baş üzvün 
İştirak etməsindən asılı olaraq bu tip sadə cümlələr ya mübtəda 
qütbü,  ya  da  xəbər qütbü  əsasında  formalaşır.  Ya  mübtəda,  ya 
da  xəbər  qütbü  əsasında  formalaşan  cümlələri  təktərkibli  sadə
181

---