Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

SADALAMA  ƏLAQƏSİ
Sadalama 
əlaqəsində 
tabesiz 
mürəkkəb 
cümlənin 
komponertləri  sadalama  intonasiyası  ilə  tələffüz  edilir,  tərkib 
hissələri  arasında  məna  münasibəti  sadalanma  ilə  yaranır. 
Tabesiz  mürəkkəb  cümlənin  komponentlərinin  ifadə  etdiyi  iş, 
hərəkət  ya  eyni  zamanda,  ya  da  zaman  ardıcıllığı  ilə  -   biri 
digərinin ardınca icra edilir. Bu da bəzi qrammatika kitablarında 
göstərilən  zaman  və  ardıcıllıq  əlaqəsinə  uyğun  gəlir.  Kom­
ponentlər  arasındakı  hərəkətin  əlamətlərinə  görə  sadalanma 
əlaqəsinin iki tipini göstərmək olar:  1) eyni zamanlı sadalama və 
2) ardıcıl zamanlı sadalama.
Eyni zamanlı sadalama.  Dilçilik ədəbiyyatında çox  vaxt 
zaman  əlaqəsi  adlanan  bu  əlaqə  tabesiz  mürəkkəb  cümlənin 
ayn-ayn  komponentlərində  ifadə  olunan  iş  və  hərəkətin  eyni 
zamanda  icra  edildiyini  göstərir.  Mürəkkəb  cümlənin  tərkib 
hissələri  sadə  sadalama intonasiyası  ilə tələffüz edilir.  Hərəkət 
eyni  zamanda  icra  edildiyi  və  komponentlər  sadalama 
intonasiyası  ilə  təiəffiiz  edildiyi  üçün  sadalama  əlaqəsi  ilə 
əmələ  gələn  tabesiz  mürəkkəb  cümlənin  komponentlərinin 
sırasım  deyişdikdə  cümlənin  iimumi  məzmununa  xələl  gəlmir. 
Eyni  zamanlı  sadalama  əlaqəsi  ilə  əmələ  gələn  tabesiz 
mürəkkəb cümlənin komponentlərinin sayı  iki və daha çox olur, 
lakin komponentlərinin sayma məhdudiyyət qoyulmur.
1.  fki  komponenti  olan  tabesiz  mürəkkəb  cümlələr: 
Kamuğı  biş  otuz  sülədimiz,  üç  yegirmi  süQüşdimiz  (KT  ş  18) 
«Cəmi  iyirmi  dəfə  qoşun  çəkdik,  on  üç  dəfə  döyüşdük».  Tölis, 
tarduş  bodunığ antu  itmiş,  yabğuğ,  şcıdtğ anta  birmis  (KT 
ş
  13- 
14)  «Töliş və  tarduş  xalqlarını  o  zaman  təşkil  edilmiş,  yabğu  və 
şad  (adlarını)  o  zaman  vermiş».  Anta  kisro  inisi  kağan  bolmıs 
erinç,  oğlı ta kağan bolmıs  erinç  (KT  ş 4-5)  «Ondan sonra kiçik 
qardaşı xaqan olmuş, oğlu da xaqan olmuş» və s.
2.  Üç  komponenti  olan  tabesiz  mürəkkəb cümlələr:  llgərü 
kün  toğsıkda  Bökli  kağanka  təgi  sıiləyü  birmis,  kurığaru  Təmir 
kapığka  təgi  süləyü  birmis,  Tabğaç  kağanka  ilin,  törüsin  ali 
birmis  (KT  ş  8)  «Şərqə  gün  doğanda  Bökli  xaqanlığına  kimi 
qoşun  çəkmiş,  qərbə Dəmir  qapıya  kimi  qoşun  çəkmiş,  Tabğaç
190
xaqanma  elini,  qanununu  almış».  Taşra  yorıyur  tiyin  kü  esidip 
balıkdakı tağıkmıs, tağdakı inmis,  lirilip yetmiş ər bolmıs (KT ş
11-  12)  «Sərhəddən  kənarda  yürüş  edir  deyə  xəbər  eşidib 
şəhərdəki  dağa  qalxmış,  dağdakı  enmiş,  toplanıb  yetmiş  igid 
olmuş». İçigmə içikdi, bodun boltı, ölügmə ölti (BK ş 37) «Tabe 
olan tabe oldu, xalq oldu, ölən öldü».
3. 
Dörd  və  daha artıq  komponenti  olan tabesiz mürəkkəb 
cümlələr: İlligig ilsirətdimiz,  kağanlığığ kağansıratdımız,  tizligig 
sökürtimiz,  başlığığ  yüküntürətimiz  (KT  ş  18)  «Ellini 
elsizləşdirdik,  xaqanimi  xaqansızlaşdırdıq,  dizlini  çökdürdük, 
başlını  səcdə  etdirdik».  Tet}ri küç bertük üçün  illigig ilsirətmiş, 
kağanlığığ  kağansıratmış,  yağığ  baz  kilmiş,  tizligig  sökürmiş, 
başlığığ yüküntürmiş  (KT  ş  15)  «Tanrı  güc  verdiyi  üçün  ellini 
elsizləşdirmiş,  xaqanimi  xaqansızlaşdırmış,  yağını  tabe  etmiş, 
dizlini  çökdürmüş,  başlını  səcdə  etdirmiş».  TeQri  küç  birtük 
üçün  kaQım  kağan  süsi  bön  tag  ermiş,  yağısı  koy  tag  ermiş, 
ilgərü,  kurığaru  süləp  tirmiş,  kamuğı yeti yüz  ar bolmış  (KT ş
12-  13)  «Tanrı güc verdiyi  üçün atam  xaqanın qoşunu qurd kimi 
imiş, yağısı qoyun kimi imiş, şərqə, qərbə qoşun çəkib toplamış, 
hamısı  yeddi  yüz  igid  olmuş».  Kapağan  kağan  olwtı.  tün 
udımatı,  küntüz olurmalı, kızıl kanım tökti,  kara tarim yügürti (T 
51-52)  «Kapağan  xaqan  oturdu,  gecə  uyumadı,  gündüz 
oturmadı, qızıl qanımı tökdü, qara (ərimi yüyürtdü».
Eyni  zamanlı  sadalama  əlaqəsi  ilə  əmələ  gələn  tabesiz 
mürəkkəb cümlələr,  xüsusən  onların  iki  komponentliləri qədim 
türk yazısı  abidələrinin dilində tabesiz mürəkkəb cümlələrin ən 
geniş yayılmışı və ən çox işlənmişidir.
Ardıcıl  zamanlı  sadalama.  Dilçilik  ədəbiyyatında  bu, 
ardıcıllıq  əlaqəsi  adlanır.  Ardıcıl  zamanlı  sadalama  əlaqəsi  ilə 
omələ gələn tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrində iş, 
hərəkət  müəyyən  ardıcıllaqla,  bir-birinin  ardınca,  sistemli 
şəkildə  baş verir  və  tabesiz  mürəkkəb  cümlənin  komponentləri 
ardıcıl  sadalama  intonasiyası  ilə  tələffüz  edilir.  Eyni  zamanlı 
sadalama  intonasiyası  ilə  əmələ  gələn  tabesiz  mürəkkəb 
cümlələrlə  ardıcıl  sadalama  əlaqəsi  ilə  əmələ  gələn  tabesiz 
mürəkkəb cümlələr bir-birinə oxşasa da, aralarında mühüm fərq
191

---

vardır:  1.  Eyni  zamanlı  sadalamada tabesiz mürəkkəb  cümlənin 
komponentlərinin  ifadə  etdikləri  iş,  hərəkət,  eyni  zamanda, 
ardıcıl  zamanlı  sadalamada  isə  tabesiz  mürəkkəb  cümlənin 
komponentlərinin  ifadə etdkiləri  iş,  hərəkət ardıcıl  şəkildə,  biri 
digərini  izləyərək,  birincidən  sonuncuya  doğru  ardıcıllıqla  icra 
olunur, biri icra olunmasa, digəri icra oluna bilməz, sanki birinci 
komponentdəki  iş,  hərəkətin  icrası  sonrakı  komponentdəki  iş, 
hərəkətin icrası üçün şərt, əsas olur.  2.  Eyni zamanlı sadalamada 
tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentlərinin  sırasını  dəyişmək 
mümkün  olduğu  halda,  ardıcıl  zamanlı  sadalamada  tabesiz 
mürəkkəb  cümlənin  komponentlərinin  sırasını  dəyişmək 
mümkün deyildir.  Müqayisə et:  Qızlar oynayır,  oğlanlar əl çalır 
və  Oğlanlar əl çalır,  qızlar oynayır -  mümkündür;  Yağış yağdı, 
toz yatdı və  Toz yatdı, yağış yağdı -  ikinci mümkün deyildir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində,  eyni  zamanlı 
sadalama  əlaqəsində  olduğu  kimi,  ardıcıl  zamanlı  sadalama 
əlaqəsi ilə əmələ gələn tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkibində 
iki  və  daha  aı tıq  komponent  olur.  Komponentlərin  sayma  görə 
bu tabesiz mürəkkəb cümlələri belə qruplaşdırmaq olar:
1.  İki  komponenti  olan tabesiz mürəkkəb cümlələr:  Türgiş 
kağan  süsi  Bolçuda  otça,  borça  kəlti,  sürjiişdimiz  (KT  ş  37) 
«Türgiş  xaqanının  qoşunu  Bolçuda  od  kimi,  şərab  kimi  gəldi, 
döyüşdük».  Kül  tigin  ögsiz  akın  binip  tokuz  ərig sançdı,  ördıığ 
birmədi  (KT  şm  8-9)  «Kül  tigin  yetim  ağ  atı  minib  doqquz 
döyüşçünü  qılıncdan  keçirtdi,  ordanı  vermədi».  Ol yılka  türgiş 
tapa  Altun yışığ aşa,  Ertis  ügüzig  keçə yorıdım.  türgiş  bodunığ 
uda  basdım  (BK  ş  27)  «Həmin  il  türgiş  xaqanına  qarşı  Altun 
meşəli  dağlarını  aşaraq,  İrtış  çayını  keçərək  yürüş eldim,  türgiş 
xalqını yuxuda basdım».
2. Üç  komponenti  olan  tabesiz mürəkkəb cümlələr:  Ekinti 
kün  kəlti,  örtçə  kızıp  kəlti,  siiQüsdimiz  (T  39-40)  «İkinci  gün 
geldi, alov kimi qızıb gəldi, döyüşdük». Kağamn anta ölürtimiz, 
ılın  altımız,  kara  türgiş  bodun  kop  içikdi  (KT  ş  38)  «Xaqanını 
orada  öldürdük,  elini  aldıq,  qara  türgiş  xalqı  tamamilə  tabe 
oldu».  Kül  tigin Az yağızın  binip  təgdi,  eki  ərig sançdı,  balıka
192
barmadı  (KT  şm  7-8)  «Kül  tigin  Az  kəhər atım  minib  hücum 
etdi, iki döyüşçünü qılıncdan keçirtdi, şəhərə getmədi».
3. 
Dörd və daha artıq komponenti olan tabesiz mürəkkəb 
cümlələr:  Yeti  otuz  yaşıma  kırkız  tapa  sülədim,  süQüg  batımı 
kanğ  sökipən  Kögmən  yışığ  toğa  yonp  kırkız  Bodunığ  uda 
basdım,  kağamn  birlə  So Qa yışda süQüşdim,  kağamn  ölürtim, 
ilin  anta  altım  (BK  ş  26-27)  «İyirmi  yeddi  yaşımda  qırğızlara 
qarşı  qoşun  çəkdim,  süngü  batımı  qarı  söküb  Kögmən  meşəli 
dağlarım  başıyuxarı  yürüyüb  qırğız  xalqını  yuxuda  basdım, 
xaqanı  ilə  Sona  meşəli  dağlarında  döyüşdüm,  xaqanını 
öldürdüm,  elini  orada  aldım».  Türgiş  kağan  süsi  otça,  borça 
kəlti,  Bolçuda süQüşdim,  kağamn, yabğusın,  şadın anta Ölürtim, 
ilin anta altım  (BK  ş  27-28)  «Türgiş xaqanının qoşunu od kimi, 
şərab  kimi  gəldi,  Bolçuda  döyüşdüm,  xaqanını,  yabğusunu, 
şadını orada öldürdüm,  elini o zaman aldım». Kam, süsi tirilmiş, 
siirjüsdimiz,  /canın  ölürtimiz,  kağanka  kırkız  bodunığ  içikdi, 
yükünti,  yantımız  (T  28)  «Xanı,  qoşunu  toplaşmış,  döyüşdük, 
xanını  öldürdük,  qırğız  xalqı  xaqana  tabe  oldu,  səcdə  etdi, 
qayıtdıq».  Yaydımız,  kağamn  tutdımız,  yabğusın,  sadın  anta 
ölürti,  əligçə  ər  tutdımız  (T  41-42)  «Yaydıq,  xaqanını  tutduq, 
yabğusunu,  şadını  orada öldürdü,  əllicə  döyüşçü (əsir)  tutduq». 
İnim Kül tigin kərgək boltı,  özim sakıntım,  körür közim körməz 
təg  bilir  biligim  bilməz  təg  boltı,  özim  sakıntım  (KT  şm  10) 
«Kiçik  qardaşım  vəfat  etdi,  özüm  düşündüm,  görən  gözüm 
görməz kimi, iti ağlım bilməz kimi oldu, özüm düşündüm».
Sadalama  əlaqəsi  ilə  əmələ  gələn  tabesiz  mürəkkəb 
cümlələrin  komponentlərinin  saymı  istənilən  qədər  artırmaq 
olar. Belə cümlələr sonu açıq quruluşlu cümlələr adlanır.
Qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  sadalama 
intonasiyasının  hər  iki  tipi  (eyni  zamanlı  sadalama  və  ardıcıl 
zamanlı sadalama) ilə əmələ gələn tabesiz mürəkkəb cümlələrin 
işlənməsi geniş yayılmışdır.
193

---