Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

ikinci  şəxs,  ya  birinci  şəxslə  üçüncü  şəxs,  ya  ikinci  şəxslə 
üçüncü şəxs, ya üçüncü şəxslər (isinilər) arasında bölüşdürülür.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində bölüşdürmə əlaqəli 
tabesiz mürəkkəb cümlələrin işlərməsi geniş yayılmamışdır.
QOVUŞMA ƏLAQƏSİ
Dilçilik ədəbiyyatmda buna bəzən birləşdirmə əlaqəsi  da 
deyilir.  Qovuşma  əlaqəli  tabesiz  mürəkkəb  cümlələrdə  ikinci 
komponent birinci  komponentdə  ifadə  olunan  fikrə  əlavə,  izab 
kimi birinci komponentə qoşulur.
Tabesiz  mürəkkəb  cümlələrin  əmələ  gəlməsində  iştirak 
edən  əvvəlki  məna  əlaqələrində  zaman  və  qismən  də  şəkil 
uyuşmalan  mövcud  olduğu  halda,  qovuşma  əlaqəli  tabesiz 
mürəkkəb  cümlələrin  komponentləri  arasında  zaman  uyuşması 
gözlənilmir.  Başqa səbəblərlə yanaşı, əsasən, bu səbəbə görə də 
qovuşma  əlaqəli  labesiz  mürəkkəb  cümlənin  komponentləri 
arasında  əlaqə  çox  /ə if  olur;  bir  sıra dilçilər bu  əlaqə haqqında 
heç  danışmır,  digərləri  isə  qovuşma  əlaqəli  tabesiz  mürəkkəb 
cümlələri xüsusi tip mürəkkəb cümlə hesab edirlər.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  qovuşma 
əlaqəli  tabesiz  mürəkkəb  cümlələr  müasir  türk  dillərində 
işlənən  eyni  tipli  tabesiz  mürəkkəb  cümlələrdən  fərqlənmir; 
məsələn:  Kün  yəmə,  tiin  yəmə  yelii  har dimiz,  kırkızığ  uka 
basdımız,  ...  siiQügin  açdım ız,  kam,  süsi  tirilmiş,  süQüsdimiz, 
sançdımız,  kamn ölün imiz,  kağaııka kırkız bodunı içikdi, yükünti. 
yantımız  (Г  27-28)  «Gündüz  də,  gecə  də  yel  kimi  getdik, 
qırğızları  yuxuda  basdıq,  ...  süngü  ilə  açdıq,  xalqı,  qoşunu 
toplaşmış,  döyüşdük,  məhv  etdik,  xanını  öldürdük,  qırğız  xalqı 
xaqana  tabe  oldu,  səcdə  etdi,  qayıtdıq».  Kögmən  yısığ  ebüri 
kəltimiz,  kırkızda yantımız  (T  28-29)  «Kögmən  meşəli  dağlarını 
dolanıb  gəldik,  qırğızdan  qayıtdıq».  Bars  bəg  erti,  kağan  at 
bunta  biz  birt im iz,  si Qitim  kıtııçnyuğ birtimiz,  özi yaQıltı,  kağam 
ölti,  bodunı  küQ,  kui bolu  (KT  ş  20)  «Bars  bəy  idi,  xaqan  adını 
bu  zaman  (ona)  biz  verdik,  kiçik  bacımızı  xanım  verdik,  özü 
yanıldı, xaqanı öldü, xalqı kəniz, qul oldu».
1 9 8
KOMPONENTLƏRİN  SIRASI
Sadə  cümlə  quruluşunda  söz  sırası  mühüm  əhəmiyyətə 
malik  olduğu  kimi,  tabesiz  mürəkkəb  cümlə  strukturunda  da 
komponentlərin  sırasının  mühüm  əhəmiyyəti  vardır.  Dil  fikrin, 
cümlə  hökmün  ifadə  vasitəsi  olduğu  üçün  hökmün  məntiqi, 
cümlənin  struktur  tərtibində  müəyyən  ardıcıllıq  olmalıdır. 
Tabesiz  mürəkkəb  cümlələrin  tərtibində  də  komponentlərin 
möhkəm məntiqi sırası vardır. Təbiidir ki, səbəb olmasa, nəticə 
ola bilməz. Bu təbii qanun dildə də öz əksini tapır: səbəb-nəticə 
əlaqəli  tabesiz  mürəkkəb  cümlələrdə  səbəb  mənası  ifadə  edən 
komponent əvvəl, nəticə mənası bildirən komponent sonra gəlir. 
Əvvəl işlənən komponentdə nə  isə qaranlıq, izaha ehtiyacı olan 
olmalıdır  ki,  onu  aydınlaşdırmaq  lazım  gəlsin.  Buna  görə  də 
aydınlaşdırma  əlaqəli  tabesiz  mürəkkəb  cümlələrdə  mənaca 
qarandıq  komponentdən  sonra  onu  aydınlaşdıran  komponent 
gəlir.  Eyni  sözləri  qarşılaşdırma,  bölüşdürmə,  qovuşma əlaqəli 
tabesiz  mürəkkəb  cümlələr  haqqında  da  demək  olar.  Sadalama 
əlaqəsinin  ardıcıllıq  çalarında  da  müəyyən  məntiqi  səbəbiyyət 
mövcud  olduğu  üçün  bu  əlaqəli  tabesiz  mürəkkəb  cümlələrin 
komponentlərinin  sırasını  dəyişdikdə  də  cümlənin  məzmununa 
xələl  gəlir.  İlk  baxışda  təkcə  sadalama  əlaqəsinin  eyni 
zamanlılıq  çalarında  labesiz  mürəkkəb cümlənin  komponentləri 
arasında  möhkəm  sıra  düzülüşünün  olmadığını  söyləmək  olar. 
Düzdür,  burada  komponentlərin  düzülüş  sırasını  dəyişdikdə 
cümlənin  məntiqində  o  qədər  də  ciddi  dəyişiklik  baş  vermir, 
cümlənin  məzmununa  o  qədər  də  ciddi  xələl  gəlmir.  Lakin 
burada  da  komponentlərin  sırası  ciddi  qanunlarla,  bu  dəfə 
dildaxili  qanunlarla  yox,  ckslralinqvistik  -  dilxarici  qanunlarla 
ifadə  olunur;  bu  qanunları  sadalamaq,  bir-bir  səciyyələndirmək 
burada  məqsədə  uyğun  olmadığı  iiçün,  qısaca  demək  olar  ki, 
bunların  içində  təfəkkür  qanunları  əsas  yer  tutur:  sıralanmada 
informator  komponentləri  öz  məqsədinə  görə  düzə  bilər, 
yaxından uzağa,  yaxud  uzaqdan  yaxma,  böyükdən  kiçiyə, yaxud 
kiçikdən  böyüyə,  sadədən  mürəkkəbə,  yaxud  mürəkkəbdən 
sadəyə  və  s.  görə  düzə  bilər.  Bunlardan  başqa  qrammatik 
vasitələr  vasitəsilə  də  komponentlərin  sırası  tənzim  edilir.
1 9 9

---

Məsələn,  sonrakı  komponentlərdə  həmcins  şəkilçilər  ixtisar 
edilə  bilər  ki,  bu  da  komponentlərin  yerdəyişməsinə  mane  ola 
bilər.
BAĞLAYICILAR
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  mətnlərində  bağlayıcılar 
çox  azdır.  Görünür,  türk  dillərində,  qərbi  hun  budağı  türk 
dillərində bağlayıcılar bu dillərin inkişafının  sonrakı dövrlərində 
təşəkkül  tapmış  və  inkişaf  etmişdir.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin dilində işlənən bir neçə bağlayıcının da əksəriyyəti 
sadə cümlələrin daxilind işlənir.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində bağlayıcı çox azdır, 
bunlardan  da  yalnız  ikisi  -   ta  «da»  və  yəmə  «da,  də» 
bağlayıcıları  tabesiz  mürəkkəb  cümlənin  əmələ  gəlməsində 
iştirak edir; məsələn: An ta kisrə inisi kağan bolmış erinç,  oğlu ta 
kağan bolmış erinç (KT ş 4-5) «Ondan sonra kiçik qardaşı xaqan 
olmuş,  oğlu  da  xaqan  olmuş».  Anta  kisrə  inisi  eçisin  təg 
kılmmaduk erinç,  oğlı  kaıjın  təg kıhnmaduk erinç, biligsiz kağan 
olurmıs  erinç,  buyurukı yəmə  biligsiz  erinç,  yablak  ermis  erinç 
(KT  ş  5)  «Ondan  sonra  kiçik  qardaşı  böyük  qardaşı  kimi 
olmadığı  üçün,  oğlu  atası  kimi  olmadığı  üçün  biliksiz  xaqan 
(taxta) oturmuş, əyanları da biliksiz imiş, pis imiş». Kazğantukm 
üçün,  uduğ özüm kazğantukm  üçün il yəmə il boltı,  bodun yəmə 
bodan  boltı  (T  55-56)  «Qazandığı  üçün,  ardınca  özüm 
qazandığım üçün el də el oldu, xalq da xalq oldu».
ORTAQ ÜNSÜRLƏR
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tabesiz  mürəkkəb 
cümlənin  komponentlərinin  əlaqələnməsində  ortaq  cümlə 
üzvlərinin böyük əhəmiyyəti vardır. Maraqlı burasıdır ki, müasir 
Azərbaycan dilində olduğu kimi, qədim türk yazısı abaidələrinin 
dilində də ən çox zərfliklər ortaq ünsür kimi  işlənir, tamamlığın 
da ortaq ünsür kimi işlənməsinə rast gəlmək olur.
1. Ortaq zaman zərfliyi: Anta kisrə inisi kağan bolmış, oğlı 
ta kağan  bolmış  (KT  ş  4-5)  «Ondan  sonra kiçik qardaşı  xaqan
200
olmuş,  oğlu  da  xaqan  olmuş».  Ol yılka  türgis  tapa Altun yışığ 
aşa, Ertis ügüzig keçə yorıdım,  türgis bodunığ uda basdım (BK ş
27)  «Həmin  ili  türgişlərə  qarşı  Altun  meşəli  dağlarını  aşaraq, 
İrtış çayını keçərək yürüş etdim, türgiş xalqını yuxuda basdım».
2.  Ortaq  tərzi-hərəkət  zərfliyi:  Taşra  yorıyur  tiyin  kü 
esidip  balıkdakı  lağıkmış,  tağdakı  inmiş  (KT  ş  11-12) 
«Sərhəddən kənarda  yürüş  edir deyə  xəbər eşidib şəhərdəkilər 
dağa qalxmış, dağdakılar enmiş».
3.  Ortaq  səbəb  zərfliyi:  Teljri  yarlıkaduk  üçün  illigig 
ilsirətmiş,  kağanlıqığ  kağansıratmış,  yağığ  baz  himiş,  tizligig 
sökürmiş,  başlağığ  vüküntürmiş  (KT 
Ş 
15)  «Tanrı  buyurduğu 
üçün  cilini  clsizləşdirmiş,  xaqanimi  xaqansızlaşdırmış,  yağmı 
tabe etmiş,  dizlini  çökdürmüş,  başlını  səcdə etdirmiş». Kazğan- 
tukın  üçün,  uduğ özüm kazğantukm üçün il yəmə il boltı, bodun 
yəmə  bodun  boltı  (KT  55-56)  «Qazandığı  üçün,  ardınca  özüm 
qazandığım üçün elə də el oldu, xalq da xalq oldu».
4.  Ortaq  tamamlıq:  Eçim  kağan  birlə  ilgərü  Yaşıl  ügüz 
Şantu/J  yazıka  təgi  sülədimiz.  kurığaru  Təmir  kapığka  təgi 
sülədimiz,  Kögmən  aşa  kırkxz yiritjə  təgi  sülədimiz  (KT  ş  17) 
«Əmim  xaqanla  şərqə  Yaşıl  çay  Şandun  düzünə  kimi  qoşun 
çəkdik,  qərbə  Dəmir  qapıya  kimi  qoşun  çəkdik,  Kögmən 
(dağlarını)  aşaraq  qırğı/  yerinə  kimi  qoşun  çəkdik».  Tabğaç 
hodunka bəglik urı oğlırjkul boltı, silig kız oğlıtj küt} boltı (KT ş 
7)  «Tabğaç  xalqına  bəylik  nəsli  davam  etdirməli  oğulların  qul 
oldu, bakirə qızların kəni/ oldu».
ZAMAN UYUŞMALARI
Qədim türk yazısı  abidələrinin dilində, qovuşma əlaqəsini 
çıxsaq,  tabesiz  mürəkkəb  cümlənin  komponentləri  arasında 
zamana  görə  uyuşma  mövcuddur,  yəni  tabesiz  mürəkkəb 
cümlənin  birinci  komponenti  felin  hansı  şəkil  və  zamanında 
işlənirsə,  sonrakı  komponentlər  də  felin  həmin  şəkil  və 
zamanında  işlənir.  Komponentlərin  zamana  görə  uyuşması 
onların  bir-birinə  bağlanıb  tabesiz  mürəkkəb  cümlə  əmələ 
gətirməsi vasitələrindən biridir.
201

---