Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

cümlələr  adlandırırlar.  Formalaşdığı  qütbdən  asılı  olaraq 
təktərkibli sadə cümlələri iki hissəyə bölürlər:
1.  Mübtəda  qütbü  əsasında  formalaşan  təktərkibli 
cümlələr.
2.  Xəbər qütbü əsasında formalaşan təktərkibli cümlələr.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  mübtəda  qütbü
əsasında  formalaşan  təktərkibli  cümlələrin  bir  tipi  -   adlıq 
cümlələr, 
xəbər  qütbü  əsasında 
formalaşan  təktərkibli 
cümlələrin  dörd  tipi  -   şəxssiz  ciimlə,  qeyri-müəyyən  şəxsli 
cümlə, ümumi şəxsli cümlə və imperativ cümlələr işlənir.
Adlıq  cümlələr.  Bitmiş  bir  Fikir  ifadə  edən,  lakin  xəbəri 
olmayan  bir  sözə  və  ya  söz  birləşməsinə  adlıq  cümlə  deyilir. 
Adlıq cümlələr adlıq halda olan isim, hər hansı substantivləşmiş 
nitq  hissəsi  və  söz  birləşməsi  ilə  ifadə  edilir.  Adlıq  cümlələr 
sözlərdən  və  söz  birləşmələrindən  iki  xüsusiyyətinə  görə 
fərqlənir:  adlıq  cümlələrdə  fikir  bitkinliyi  və  intonasiya 
bitkinliyi  olur.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  adlıq 
cümlələr  yox  dərəcəsindədir.  Məlum  güzəştlə  aşağıdakı 
cümləni  adlıq  cümlə  kimi  qəbul  etmək  olar:  Bu  bitig  bitigmə 
atısı  Yolığ tigin (КТ с  13) «Bu yazını yazan kiçik qohumu Yolığ 
tigin».
Şəxssiz  cümlə.  Şəxssiz  cümlələr  xəbər  qütbü  əsasında 
formalaşır.  Şəxssiz  cümlələrin  mübtədası 
olmur  və  onları 
təsəvvür etmək də mümkün deyildir.  Mübtədası iştirak etməyən 
cümlələrlə  şəxssiz  cümlələri  qarışdırmaq  olmaz:  mübtədası 
iştirak etməyən cümlələrdə mübtədanı bərpa etmək olur, şəxssiz 
cümlələrdə isə mübtəda ümumiyyətlə olmur.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  şəxssiz  cümlələr, 
demək  olar  ki,  işlənmir.  Təkcə  bu  cümləni  şəxssiz  cümlə  kimi 
götürmək olar: Kantayın? (T 33) «Necədir?»
Qeyri-müəyyən  şəxsli  cümlələr.  Xəbər  qütbü  əsasında 
formalaşan  təktərkibli 
sadə  cümlələrin  bir  növü  də  qeyri- 
müəyyən  şəxsli  cümlələrdir.  Qeyri-müəyyən  şəxsli  cümlələrdə 
mübtəda  qeyri-müəyyən  olur  və  müstəqim  mübtəda  kimi  üzə 
çıxmır.  Şəxssiz  cümlələrlə  qeyri-müəyyən  şəxsli  cümlələrin 
əsas fərqi bundadır ki,  şəxssiz cümlədə mübtəda iştirak etmir və 
onu  təsəvvürə  gətirmək  də  mümkün  deyildir,  qeyri-müəyyən
182
şəxsli  cümlədə  isə  mübtəda  iştirak  etməsə  də,  onu  konkret  iş 
icraçısı  kimi  təsəvvürə  gətirmək  olmasa  da,  onu  üçüncü  şəxsin 
cəmi  kimi  təsəvvür  etmək  olur.  Qeyri-müəyyən  şəxsli 
cümlələrin xəbəri üçüncü şəxsdə işlənir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qeyri-müəyyən 
şəxsli cümlələr, az da olsa, işlənir; məsələn: Alp ərin balbal kıdı 
(O  3)  «İgid  döyüşçülərini  balbal  qoydular».  Edgü  bilgə  kisig, 
edgü alp kisig yarıtmaz ermiş (КТ c 6) «Yaxşı müdrik adamları, 
yaxşı  igid  adamları  yürütməzmiş».  Bir  kişi  yatjılsar,  oğuşı, 
bodunı  bisiikirjə  təgi  kıdmaz ermiş  (КТ  c  6)  «Bir adam  yanılsa 
idi, qəbiləsi, xalqı son nəfərinədək doğranmazmış».
Ümumi 
şəxsli 
cümlələr. 
Xəbər  qütbü 
əsasında 
formalaşan təktərkibli sadə cümlələrin bir növü də ümumi şəxsli 
cümlələrdir.  Ümumi şəxsli cümlələrdə ifadə edilmiş fikir, hökm 
hamı  tərəfindən qəbul  edilmiş  həyat  həqiqətidir.  Ümumi  şəxsli 
cümlərədə  ifadə  edilən  fikir  eyni  zamanda  həm  ayrı-ayrı 
şəxslərə,  həm  də  hamıya  aid  olur.  Ümumi  şəxsli  cümlələrin 
xəbəri bəzən üçüncü şəxsdə ifadə edilsə də ən çox ikinci şəxsin 
təki  ilə  ifadə edilir; məsələn: Arık ok sən,  tosık öməzsən (KT c
8)  «Anq  oxsan,  aclıq,  toxluq  bilməzsən».  Turuk bukalı,  səmiz 
hukalı arkada bitsər,  səmiz buka,  turuk buka iiyin bilməz (T 5-6) 
«Anq  buğanı,  kök  buğam  arxadan  tanısa,  kök  buğa,  arıq  buğa 
diyə  tanıya  bilmə/».  Yuyka  eriklig  loplağaluğ  uçuz  ermiş, 
yinçgo  eriklig  üzgoli  uçuz.  Yuyka  kalın  bolsar,  toplağaluk  alp 
ermis, yinçge yoğun bolsar,  üzgəlik alp ermis  (T  13-14)  «Nazik 
ikən  toplamaq  asan  imiş,  incə  ikən  üzmək  asandır.  Nazik  qalın 
olsa, toplamaq igid işidir,  incə yoğun olsa, üzmək igid işidir».
İmperativ  cümlələr.  Təktərkibli  cümlələrin  bir  növü  də 
imperativ  cümlələrdir.  Xəbəri  felin  əmr  şəkli  ilə  ifalə  edilən 
təktərkibli cümlələrə imperativ cümlələr deyilir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  təktərkibli 
cümlələrdən ən  çox  işlənəni  imperativ cümlələrdir; m əsələn:... 
yəmə  igidoyin!  Əmgətmən!  Tolğatman!  (BK  şm  13)  «...  yenə 
yüksəlin!  İncitməyin!  Sıxışdırmayın!»  Sabımın  tükəti  esidgil 
(КТ c  1)  «Sözümü  tükətincəyədək  eşit».  ...bum körü bili/) (KT 
c  12)  «...  bunu  görərək  bilin».  A lp r körü bilin  (KT c  11)  «Onu 
görərək bilin».
183

---

CÜTTƏRKİBLİ CÜMLƏLƏR
Baş üzvlərin hər ikisi iştirak edən və ya iştirakı asan bərpa 
edilə bilən  cümlələrə cüttərkibli cümlə deyilir.  Cüttərkibli  sadə 
cümlələr müxtəlif baxımdan təsnif edilə bilər:
1.  Baş  üzvlərlə yanaşı  ikinci  dərəcəli  üzvlərin də  işlənib- 
işlənməməsinə görə cüttərkibli sadə cümlələr iki qrupa bölünür:
a) Müxtəsər cümlələr
b) Geniş cümlələr
2.  Baş  üzvlərdən  birinin  və  ya  hər  ikisinin  işlənib- 
işlənməməsinə  görə  də  cüttərkibli  sadə  cümlələr  iki  qrupa 
bölünür:
a) Bütöv cümlələr
b) Yarımçıq cümlələr
Müxtəsər cümlələr.  Hər iki baş üzvdən, ya da qrammatik 
cəhətdən  formalaşmış  xəbərdən  ibarət  cüttərkibli  cümlələr 
müxtəsər  cümlə  adlanır.  Qrammatik  cəhətdən  formalaşmış 
xəbərdən  ibarət  olan  cümlələrdə  mübtəda  buraxılsa  da,  o, 
xəbərin şəkilçilərində öz əksini tapır və asan bərpa edilir.
Mübtəda və xəbərdən ibarət olan müxtəsər cümlələr: Bars 
bəg  erti  (KT  ş  20)  «Bars  bəy  idi».  Süs i  kəlti  (O  9)  «Qoşlunu 
gəldi»,  ö zi ya/Jıltı  (KT  ş  20)  «Özü yanıldı».  Kağam  ölti ((KT ş 
20)  «Xaqanı  öldü».  Özim  sakıntım  (KT  şm  10)  «özüm 
düşündüm». Biz az ertimiz (BK  ş 32) «Biz az idik» və s.
Təkcə 
xəbərdən 
ibarət 
olan 
müxtəsər  cümlələr: 
Sü/Jüşdimiz  (T  28)  «Döyüşdük».  Sançdımız  (T  28)  «Məğlub 
etdik».  Təgdimiz  (T  39)  «Hücum  etdik».  Yaydımız  (T  39) 
«Dağıtdıq».  Kəlmədi  (MÇ  14)  «Gəlmədi».  Sütjüsdim  (MÇ  15) 
«Döyüşdüm».  Sançdım  (MÇ  32)  «Məğlub  etdim».  Yabrıtdım 
(BK ş 31) «Zəiflətdim» və s.
Geniş  cümlələr.  Baş  üzvlərdən  əlavə  cümlənin  ikinci 
dərəcəli  üzvlərindən,  heç  olmasa,  birinin  iştirak  etdiyi  cümlə 
sadə  geniş  cümlə  adlanır;  məsələn:  Üç  otuz  balık sıdı  (T  19) 
«İyirmi  üç  şəhər  sındı».  Az  bodunığ  ölürtim  (BK  ş  26)  «Az 
xalqını  öldürdüm».  İnim  Kül  tigin  birlə  sözləşdimiz  (KT  ş  26) 
«Kiçik  qardaşım  Kül  tiginlə  məsləhətləşdik».  Камп  subçıı
184
yügürti  (KT  ş  24)  «Qanın  su  kimi  axdı».  An ta  kisrə  kaljan 
kağan uçdı (MÇ  12) «Ondan sonra atam xaqan vəfat etdi». Eldn 
ara bəg yağı bolmış (O  10)  «İkisinin arasında bəy yağı olmuş». 
Üç karlukyablak sakınıp  təzə  bardı  (MÇ  11) «Üç karluklar pis 
niyyətə düşüb qaçıb getdi» və s.
Qədim türk  yazısı  abidələrinin  dilində əksər  hallarda  baş 
üzvlərdən əlavə cümlənin  bir neçə, yaxud  bütün  ikinci dərəcəli 
üzvləri də sadə geniş cümlədə iştirak edir.
Bütöv  və  yarımçıq  cümlələr.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  hər  iki  baş  üzvü  cümlənin  strukturunda 
iştirak  edən cümlələr  bütöv  cümlələrdir.  Bülöv  cümlə  dedikdə 
həm təkcə mübtəda və xəbərin iştirak etdiyi  müxtəsər cümlələr, 
həm  də  mübtəda  və  xəbərdən  başqa  ikinci  dərəcəli  üzvlərdən 
birinin  və  ya  hamısının  iştirak  etdiyi  geniş  cümlələr  nəzərdə 
tutulur; məsələn: Bodun boğazı tok erti (T 8) «Xalqın boğazı tox 
idi».  İl  tutsık yir  Ölükən  yış  ermiş  (KT  c  4)  «El  tutmalı  yer 
ötükən meşəli dağlan  imiş».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  baş  üzvlərdən  biri 
(abidələrin  dilində  hər  iki  baş  üzvü  buraxılan  cümlənin 
işlənməsinə  təsadüf edilməmişdir)  buraxılan  cümləyə yarımçıq 
cümlə  deyilir; 
məsələn:  İ/figig  ilsirəldimiz,  kağanhğtğ
kağansıratdımız,  tizligıg sökürtimiz,  başlığığ yüküntürtimiz (KT 
ş  18)  «Elini  clsizləşdirdik,  xaqanimi  xaqansızlaşdırdıq,  dizlini 
çökdürdük,  başlını  səcdə  etdirdik».  Bälıka  barmadı  (KT  şm  8) 
«Şəhərə getmədi» və s.
MÜRƏKKƏB CÜMLƏ
Ünsiyyət  üçün  sadə  cümlə  kimi,  mürəkkəb  cümlənin  də 
mühüm  əhəmiyyəti  vardır.  İndiyədək  mürəkkəb  cümlələrə 
müxtəlif  təriflər  vermişlər,  onları  müxtəlif  cür  izah  etmişlər. 
Mürəkkəb  cümlələrə  necə  tərif  və  izah  verilməsindən  asılı 
olmayaraq məlumdur ki,  mürəkkəb cümlə iki və daha artıq sadə 
cümlədən  ibarət  olur,  bu  sadə  cümlələr  öz aralarında tabesizlik 
və  ya  tabelilik  əlaqəsi  ilə  bağlanır,  sadə  cümlələrin  arasında 
xüsusi  intonasiya  olur,  bütövlükdə  mürəkkəb  cümlənin  özünün 
bitmiş intonasiyası olur və o, bitmiş (nisbi) bir fikir ifadə edir.
185

---