Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru
Yüklə 120 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SƏBƏB-NƏTİCƏ ƏLAQƏSİ
- QARŞILAŞDIRMA ƏLAQƏSİ
- BÖLÜŞDÜRMƏ ƏLAQƏSİ
AYDINLAŞDIRMA ƏLAQƏSİ Aydınlaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə birinci komponentdə ifadə olunan fikir sonra gələn komponent və ya komponentlər vasitəsilə aydınlaşdırılır. Belə tabesiz mürəkkəb cümlələrdə sonra gələn komponentlər birinci komponenti bütövlükdə yox, onun bu və ya digər üzvünü aydınlaşdırır. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində aydınlaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə sonra gələn komponentlər birinci komponenti ya mübtədaya, ya xəbərə, ya da tamamlığa görə aydınlaşdırır. Mübtədaya görə aydınlaşdırma. Mübtədaya görə aydınlaşdırma əlaqəsi ilə əmələ gələn tabesiz mürəkkəb cümlələrdə birinci komponentin mübtədası sonra gələn komponent və ya komponentlər vasitəsilə aydınlaşdırılır, izah olunur. Sonra gələn komponent və ya komponentlər mənaca birinci komponentin mübtədası ilə bağlı olur və bütün birinci cümləni yox, təkcə onun mübtədasını aydınlaşdırır; məsələn: Barduk yirdə ödgüg ol erinç: kaljm subçƏ yügurti, süljügirj tağça yatdı, həglig w ı oğlıf) kıtl boltı, silig kız oğlu) kü!) boltı (KT ş 24) «Getdiyin yerdə yaxşısı o idi: qanın su kimi axdı, sümüyün dağ kimi yatdı, bəylik nəsli davam etdirməli oğulların qul oldu, bakirə qızların kəniz oldu». Ida, taşda kalmısı kobranıp yeli yüz ər boltı: iki ülügi atlığerti, bir ülügi yadağ erti (K 4) «Kolda, daşda qalmışı toplanıb yeddi yüz ər oldu: iki hissəsi atlı tsüvari) idi, bir hissəsi piyada idi». İngək, köligin Toğlada Oğuz kolü: siisi altı biQ ermis, biz iki biljertimiz (T 15- 16) «İnək və yük heyvanları ilə Tağlada oğuzlar gəldi: qoşunu altı min imiş, biz iki min idik». Xəbərə görə aydınlaşdırma. Xəbərə görə aydınlaşdırma əlaqəsi ilə əmələ gələn tabesiz mürəkkəb cümlələrdə birinci komponentin xəbəri sonra gələn komponent və ya komponentlər vasitəsilə aydınlaşdırılır. Mübtədaya görə aydmlaşdırılmada olduğu kimi, burada da aydınlaşdırım komponent bütövlükdə birinci komponentlə deyil, təkcə onun xəbəri ilə aydınlaşdırma əlaqəsinə dirir; məsələn: Türgis kağanta körüg kəlti, sabı antəg: 194 öfjdin sü yoralım, tinıis (T 29) «Türgiş xaqanından casus gəldi, sözü elə: şərqdən qoşun yürüdək, - demiş». Körüg sabı antağ: tokuz oğuz bodun üzə kağan olurtı, - tir (T 9) «Casusun sözü elə: doqquz oğuz xalqı üzərində xaqan oturdu, - deyir». ...mənir) sabım sımadı: ... içrə ki bədizçi ıtı (BK şm 14) «... mənim sözümü sındırmadı: ... saray naxışçısını göndərdi». Tamamlığa görə aydınlaşdırma. Tamamlığa görə aydınlaşdırma əlaqəsi ilə əmələ gələn tabesiz mürəkkəb cümlələrdə birinci komponentin tamamlığı sonra gələn komponent (komponentlər) vasitəsilə aydınlaşdırılır; məsələn: Bir yılka tört yolı sürjiişdim: ən ilki Toğu balıkda sü/Jüşdim, ... ekinti Antarğııda sü/Jiişdim, süsin sancdım, ilin altım, üçünç Çuğay başınta sürjüşdim (BK ş 30) «Bir ildə dörd dəfə döyüşdüm: ilk dəfə Toğu şəhərində döyüşdüm, ... ikinci dəfə Antarğuda döyüşdüm, qoşununu qırdım, elini aldım, üçüncü dəfə Çuğay başında döyüşdüm». Tabğaçğaru Kum sətjinig ıdmıs, Kıtayğaru Totjra Solig tdmıs, sab ança ıdmıs: azkıya türk bodun yorıyur eımis, kağanı alp ermis, ayğuçısı bilgə ermis (T 9-10) «Tabğaça Kunı sənünü göndərmiş, Kıtaya Səmi göndərmiş, xəbəri belə göndərmiş: azacıq türk xalqı yürüş edirmiş, xaqanı igid imiş, məsləhətçisi müdrik imiş». SƏBƏB-NƏTİCƏ ƏLAQƏSİ Tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentlərini bir-birinə bağlayan məna əlaqələrindən biri də səbəb-nəticə əlaqəsidir. Səbəb-nəticə əlaqəsində əvvəl gələn komponentlərdə ifadə olunan iş, hərəkət sonra gələn komponentdə ifadə olunan iş, hərəkət üçün səbəb, sonra gələn komponentdə ifadə olunan iş, hərəkət əvvəl gələn komponentdə ifadə olunan iş, hərəkətin nəticəsi olur; qısası, tabesiz mürəkkəb cümlənin əvvəlki komponenti səbəb, sonrakı komponenti isə nəticəni ifadə edir. Buna görə də bu əlaqə səbəb-nəticə əlaqəsi adlanır. Komponentlərinin sayı qeyri-məhdud olan sadalama əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdən fərqli olaraq, səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə komponentlərin sayı 195 məhduddur: bu mürəkkəb cümlələrdə komponentlərin sayı ikidən artıq olmur; birinci komponent icranın səbəbini, ikinci komponent isə icranın nəticəsini bildirir. Səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin komponentlərinin yerini, sırasını dəyişmək olmaz, çünki komponentlərin sırasını dəyişdikdə mürəkkəb cümlənin ümumi məzmununa xələl gəlir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində səbəb-məqsəd əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin işlənməsi o qədər də geniş yayılmamışdır, lakin onların işlənməsinə, hər halda, kifayət qədər təsadüf edilir; məsələn: Ötükən yışdayig idi yok ermiş, il tutsıkyir Ötükən yiş ermiş (КТ c 4) «Ötiikən meşəli dağlarında yaxşı sahib yox imiş, el tutmalı yer ötükən meşəli dağlan imiş». Arık ok sən, açsık, tosık öməzsən (КТ c 8) «Arıq oxsan, aclıq,toxluq bilməzsən». Az bodun yağı boltı, Kara költə süQüşdimiz (KT şm 2) «Az xalqı yağı oldu, Qara göldə döyüşdük» və s. QARŞILAŞDIRMA ƏLAQƏSİ Dilçilik ədəbiyyatında bu əlaqə bəzən ziddiyyət- qarşılaşdırma əlaqəsi də adlanır. Qarşılaşdırma əlaqəsində tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentlərində ifadə olunan iş, hərəktin icrası məzmunca qarşılaşdırılır, biri digərinə qarşı qoyulur. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin işlənməsi o qədər də geniş yayılmamışdır. Abidələrin dilində qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə sonra gələn komponentdəki fikir, iş, hərəkətin icrası əvvəl gələn komponentdəki fikir digər komponentdəki fikir, iş, hərəkətin icrasına qarşı qoyulur, onunla müqayisə edilir. Qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr, adətən, iki komponentdən ibarət olur, çünki, artıq deyildiyi kimi, belə cümlələrdə bir komponentdəki fikir digər komponentdəki fikrə qarşı qoyulur, onunla qarşılaşdırılır. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, bu mürəkkəb cümlələrin ikinci komponenti, bəzi tədqiqatçıların iddia etdiyi kimi, mütləq bir sadə cümlədən ibarət olmalıdır. Qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz 196 mürəkkəb cümlənin ikinci komponenti kimi tabeli mürəkkəb cümlə, hətta sadalama əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlə də (sadə cümlənin həmcins üzvlərində olduğu kimi) işlənə bilər. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində bağlayıcılar, o cümlədən ziddiyyət bağlayıcıları inkişaf etmədiyi üçün qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin komponentləri bir-birinə məna əlaqəsi və intonasiya ilə bağlanır; məsələn: İlgərii ŞantutJ yazıka təgi sülədim, taluyka kiçig təgmədim (KT c 3) «Şərqə Şandun düzünə kimi qoşun çəkdim, dənizə azacıq çatmadım». Tefjri küç bertük üçün ka Qım kağan süsi böri təg ermis, yağısı köy təg ermiş (KT ş 12) «Tanrı güc verdiyi üçün atam xaqanın qoşunu qurd kimi imiş, yağısı qoyun kimi imiş». Tokuz oğuz bodun kəntü bodunım erti, tetjıi, yer bulğakın üçün vağı boltı (KT şm 4) «Doqquz oğuz xalqı öz xalqım idi, tanrı, yer qarışdığı üçün yağı oldu» və s. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində qarşılaşdırma əlaqəli tabessiz mürəkkəb cümlənin komponentləri arasında, nümunələrdən də göründüyü kimi, üç məna çaları özünü göstərir: güzəştli qarşılaşdırma, ziddiyyətli qarşılaşdırma və müqayisəli qarşılaşdırma. BÖLÜŞDÜRMƏ ƏLAQƏSİ Bölüşdürmə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlənin kompo nentlərində Js , hərəkətin icrası növbələşir, müxtəlif icraçılar arasında bölüşdürülür; məsələn: İnisi eçisin bilməz erti, oğh katjın bilməz erti (KT ş 21) «Kiçik qardaşı böyük qardaşını tanımazdı, oğlu atasını tanımazdı». SıQar süsi ebig, harkığ yolğalı bardı, sı Qur süsi siifjüşkəli kəlti (BK ş 32) «Qoşunun yarısı evi, sarayı dağıtmağa getdi, qoşunun yarısı döyüşməyə gəldi». Tabğaç, bəridənyən təg, Kıtay, öQdonyən təg, ben yırdantayan təgəyin (T 11) «Tabğaç, cənubdan hücum et, Kıtay, şərqdən hücum et, mən şimaldan hücum edim» və s. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində bölüşdürmə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə iş və ya hərəkət ya birinci şəxslə 197 Yüklə 120 Kb. Dostları ilə paylaş:
|