Dərs vəsaiti baki nurlan 0 Elmi redaktoru

(КТ  с  8-9)  «Elə  olduğun  üçün  (səni)  yüksəltmiş  xaqanının 
sözünə qulaq asmadan yer boyu getdin».
4. 
Tərzi-hərəkət  zərfliyi  müqayisə  bildirir;  məsələn: 
Türgis  kağan  süsi  Bolçuda  otça,  borça  kəlti  (KT  ş  37)  «Türgiş 
xaqanın  qoşunu  Bolçuda  od  kimi,  şərab  kimi  gəldi».  Görür 
közim  körməz  təg,  bilir  biligim  bilməz  təg  bolu  (KT  şm  10) 
«Görən  gözüm  görməz  kimi,  bilən  biliyim  bilməz  kimi  oldu». 
TeQri təg teQridə bolmış türk bilgə kağan bu ödkə olurtım (KT c 
1)  «Tanrı  tək  tanrıda  olmuş  türk  müdrik  xaqanı  bu  vaxt  (taxta) 
oturdum».
Tərzi-hərəkət zərfliyinin  quruluşca növləri. Qədim türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  tərzi-hərəkət  zərflikləri  quruluşuna 
görə sadə və mürəkkəb olur:
1.  Sadə  tərzi-hərəkət  zərflikləri  nitq  hissələri  ilə  (bir 
sözlə)  ifadə  edilir;  məsələn?  Sabımı  tükəti  esidgil  (KT  c  1) 
«Sözümü  tükənincəyədək  eşit».  OfJ tutuk yorçıq yaraklığ əligin 
tutdi (KT ş  32)  «On tutukun qaynını yaraqlı əli  ilə tutdu».  ...  bu 
sabımın  edgüti  esid,  katığdı  tirjlə  (KT  c  2)  «...bu  sözümü 
yaxşıca eşit, möhkəmcə dinlə».
2. 
Mürəkkəb 
tərzi-hərəkət 
zərflikləri 
ismi 
söz 
birləşmələri,  feli  bağlama  tərkibləri  və  qoşmalı  feli  sifət 
tərkibləri  ilə  ifadə  edilir;  məsələn:  Bilig  bilməz  kisi,  ol  sabığ 
alıp, yağru barıp,  üküs kişi,  öltig (KT c 7) «Bilik bilməz adam, o 
sözə  aldanıb  yaxın  gedib,  çoxlu  adam  öldün».  Körür  közüm 
körməz  təg,  bilir  biligim  bilməz  təg  holtı  (KT  şm  10)  «Görən 
gözüm görməyən kimi,  bilən biliyim bilməyən kimi oldu».  Eçim 
kağan  olurıpan  türk  bodumğ yiçə  itdi  (KT  ş  16)  «Əmim  xaqan 
oturub türk xalqım tənzim etdi».
YBR ZƏRFLİYİ
Yer  zərfliyi  hal  və  hərəkətin  icra  edildiyi  yeri  bildirən 
ikinci  dərəcəli  cümlə  üzvüdür.  Qədim  türk  yazısı  abidələri-nin 
dilində yer zərflikləri aşağıdakı mənaları ifadə edir:
1.  Hərəkətin  icra yerini  bildirən  zərfliklər:  Üzə kök tetjri, 
asra  yağız yir  kılıntukda  ekin  ara  kisi  oğlı  kılınmıs  (KT  ş  1)
150
«Üstdə  mavi  göy,  altda  qonur  yer  yarandıqda  ikisinin  arasında 
insan  oğlu  yaranmış»  Üzə  türk  tefjrisi,  türk  ıduk yiri,  subı  ança 
timis  (KT  ş  10)  «Üstdə  türk  tanrısı,  müqəddəs  türk  yeri,  suyu 
belə  demiş».  Ötükən  yışda yig  idi yok ermiş (KT c 4) «Ötükən 
meşəli dağlarında yaxşı sahib yox imiş».
2.  Hərəkətin  istiqamətini  göstərən  yer  zərflikləri: 
Kurığaru  Yinçü ügüz ...  keçə  Təmir kapığka təgji sülədim  (KT  c 
3-4)  «Qərbə  İnci  çayını  ...  keçərək  Dəmir  qapıya  təki  qoşun 
çəkdim».  Tüpütkə  kiçik  togmədim  (KT  c  3)  «Tibetə  azacıq 
çatmadım». An ta kalmışı yir sayu kop tum,  ölü yonyur ertig (KT 
c  9)  «Onda  (sağ)  qalmışlarm  yer  boyu  əldən  düşmüş  halda 
yürüyür  idin».  Kapağan  Eltəris  kağan  eli/jə  hlıntım  (O  4) 
«Fateh  Eltəris  xaqan  elinə  göndərildim».  Ol sub  kodı  bardımız 
(T 27) «O çay boyu getdik».
3.  Hərəkətin  çıxış  nöqtəsini  bildirən  yer  zərflikləri. 
Zəifliyin  bu  növü,  adətən,  hərəkət bildirən fellərə aid olur.  Bu 
tip  yer  zərflikləri  yer  zərfliyi,  yer  bildirən  isimİər,  təyini  söz 
birləşmələri  və  köməkçi  sözlərin  iştirak  etdiyi  birləşmə-lərlə 
ifadə  edilir;  məsələn:  Ö/Jdən  kağanğaru  sü  yoralım  (T  29) 
«Şərqdən  xaqana  qarşı  qoşun  yürüdək».  Ança  olurur  erikli 
oğuzdantan  köriig  kəlti  (T  8)  «Eləcə  otur-duğumuz  zaman 
oğuzlardan casus gəldi».  Tüpül kağanta Bölön kəlti (KT şm  12) 
«Tibet xaqanından Bölön gəldi».
4.  Hərəkətin  son nöqtəsini  bildirən yer zərflikləri.  Bu yer 
zərflikləri  hərəkətin  bitdiyi,  yaxud çatacağı son nöqtəni  bildirir 
və  hərəki  fellərə  aid  olur.  Bu  yer zərflikləri  qədim  türk yazısı 
abidələrinin dilində təg «-tək,  -dək» və təgi «təki, kimi, qədər» 
qoşmalarının  iştirakı  ilə  əmələ  gəlir.  Onların  işlənməsinin  iki 
tipinə  rast  gəlmək  olur.  Bu  qoşmalar  a)  yer  mənası  bildirən 
isimlərə  və  bəzən  isə  yer  zərfliklərinə,  b)  təyini  söz 
birləşmələrinə qoşularaq hərəkətin çatacağı son nöqtəni bildirən 
yer zərflikləri əmələ  gətirir;  məsələn:  llgərü Şantu/Jyazıka təgi 
sülədim  (KT  c  3)  «Şərqə  Şandun  düzünə  təki  qoşun  çəkdim». 
Yırağaru  Yer Bayırku yirifp  təgi sülədim (KT c 4) «Şimala  Yer 
Bayırku  yerinə  təki  qoşun  çəkdim».  Anta  keri  barıp  Yinçü 
ügüzig  keçə  Təmir  kapağka  təgi,  təzikkə  təgi  sü...  (KÇ  16)
151

---

«Onda  qərbə  gedib  İnci  çayını  keçərək  Dəmir  qapıya  təki, 
ərəblərə təki qoşun...»
5.  Hərəkətin  keçdiyi  yolu  bildirən yer  zərflikləri.  Qədim 
türk yazısı abidələrinin dilində cümlədə hərəkətin keçdiyi yolu 
bildirən  yer  zərflikləri  vəzifəsində  çıxış  edən  ikinci  dərəcəli 
cümlə  üzvünə,  demək  olar  ki,  təsadüf  edilmir.  «Hərəkətin 
keçdiyi yol» dedikdə iki nöqtə  arasında məsafə nəzərdə tutulur, 
bu  mənanı  ifadə edən yer zərflikləri  hərəkət  fellərinə  aid olur, 
iki  sözlə  -   birincisi  ismin  çıxışlıq  halı,  ikincisi  ismin  yönlük 
halında  işlənən  sözlərlə  ifadə  edilir,  bəzən  bu  sözlərə  (ikinci 
sözə)  istiqamət  bildirən  qoşmalar  da  qoşulur,  həmin  zərfi ik 
haradan-haraya  və  onun  törəmələri  olan  suallara  cavab  verir. 
Abidələrin  dilində  yer  zərfliyinin 
bu  növünün  işlənməsinə 
cüzəştlə  aşağıdakı  cümləni  nümunə  gətirmək  olar: 
İlgərü  kün 
toğsıka,  birigərü  kün  ortusnjaru,  kurığaru  kün  batçıJaQa, 
yırığaru tün ortusıQaru -  anta içrəki bodun kop ma Qa hörür 
(KT 
c  2)  «Şərqə  gündoğana,  cənuba  gün  ortasına,  qərbə  günbatana, 
şimala  gccə  ortasına  -  bu  qədər  yerin  içindəki  xalq  bütünlüklə 
mənə tabedir».
6.  Hərəkətin  keçdiyi  yolu  bildirən  yer  zərflikləri.  Bu, 
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  az  işlənən  yer 
zərflikləridir,  hərəkət  felləri  ilə  işlənir,  haradan  və  haraya 
suallarından  birinə  cavab  verir.  Abidələrin  dilində  kodı  «boyu» 
və  sayu 
«boyu» 
köməkçi 
sözlərinin 
əmələ 
gətirdiyi 
birləşmələrlə  ifadə  edilir;  məsələn:  Anta  kalmışı  yir  sayu  kop 
turu,  ölü yorıyur ertig (КТ  c  9)  «Onda  (sağ)  qalmışın  yer  boyu 
tamamilə  əldən  düşmüş  halda  yürüyürdüm».  Antağının  üçün 
igidmiş kağanıQın sabın almatın yir sayu bardığ (KT c  8-9) «Elə 
olduğun üçün  (səni) yüksəltmiş xaqanının sözünə baxmadan yer 
boyu getdin».  Ol sub kodı bardımız (T 27)  «O çay boyu getdik». 
Sələ Qə  kodı  yorıpan  ...  ebin,  barkın  anta  bozdım  (BK  ş  37) 
«Şələnə boyu yürüş edib ... evini, sarayını onda dağıtdım».
Yer  zərfliyinin  quruluşca  növləri.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  quruluşuna  görə  yer  zərfiiklərinin  iki  növü 
vardır: sadə yer zərflikləri və mürəkkəb yer zərflikləri.
152
Sadə  yer  zəiflikləri  sadə  və  düzəltmə  sözlərlə  -   nitq 
hissələri  ilə  ifadə  olunur;  məsələn:  İçrə  aşsız,  taşra  tonsız 
yabız,  yablak bodunka  üzə  olurtım  (KT  ş  26)  «İçi  aşsız,  üstü 
donsuz,  pis  və  yava  xalqm  üstündə  oturdum».  Üzə  kök  teQri, 
asra yağız yir  kılıntukda  ekin  ara  kisi  oglı  kılmmıs  (KT  ş  1) 
«Üstdə  mavi  göy,  altda  qonur  yer  yarandıqda  ikisinin  arasında 
insan oğlu yaranmış».  Ol yirgəvii barsar,  türk bodun,  öltəçi sən 
(KT c 8) «O yerə getsən, türk xalqı, öləsisən».
Mürəkkəb  yer  zərflikləri  mürəkkəb  yer  adları,  ikinci  və 
üçüncü  növ  təyini  söz  birləşmələri  ilə  ifadə  olunur;  məsələn: 
Birigərü  Tokuz Ərsənkə təgi sülədim (KT c 3) «Cənuba Doqquz 
Ərsənə təki qoşun çəkdim». Kurığaru  Yinçü ügüz...  keçə Təmir 
kapığka  təgi sülədim  (KT c  3-4) «Qərbə İnci çayını...  keçərək 
Dəmir  qapıya  təki  qoşun  çəkdim».  Türk  sir  bodun yirində  idi 
yorımazun (T 11) «Türk sir xalqı yerində sahib yürüməsin».
ZAMAN ZƏRFLİYİ
Zaman zərfliyi hal və  hərəkətin icra zamanını bildirir.  Bu, 
zərfliyin  həm  ifadə  vasitələrinə,  həm də  məna çalarlarına görə 
ən  zəngin  növüdür.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
işlənən  zaman  zərflikləri  müasir  türk  dillərində  işlənən  zaman 
zərfliklərindən  istər  ifadə  vasitələrinə,  istərsə məna  çalarlarına 
görə nəinki zəifdir,  hətta bəzi məqamlarda üstündür.
Qədim  türk  yazısı  abidələrində  zaman  zərflikləri  zaman 
zərfi, zaman mənası  ifadə cdəıı isimlər, saylar, əvəzliklər, təyini 
söz  birləşmələri,  feli  bağlama  tərkibləri,  qoşmalı  birləşmələr 
(isim,  ləyini  söz  birləşmələri,  feli  bağlama  tərkiblərinə 
qoşmaların  birləşməsi)  vasitəsilə  ifadə  edilir.  Bu  da abidələrin 
dilində  zaman  zərfi iki ərinin,  bir  tərəfdən,  ifadə  vasitələrinin 
zənginliyini, digər tərəfdən, qədimliyini göstərir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  zaman  zərfliyi  1) 
hərəkət və ya əlamətin icra  zamanım, 2) hərəkət və ya əlamətin 
başlanğıc  zamanını,  3)  hərəkət  və ya  əlamətin  bitmə zamanını, 
4)  hərəkət  və  ya  əlamətin  həm  başlanğıc.,  həm  də  bitmə 
zamanını bildirir.
153

---