Dərs vəsaiti «İqtisadi nozəriyyə» ‘ənninin «Mikroiqlisad»

Cədvəl 3 
Qiymət tarazlığı 
Tələb və təklifin birləşməsi
 
mumkiin 
qiymətlər qiymətə 
təsir (hər dəstə, 
qəp.)
 
tələbin kəmiyyəti 
(ildə min dəst)
 
təklifin kəmiyyəti 
(ildə min dəst)
 
bazarın
 
vəziyyəti
 
A 50
 
9
 
18
 
artıq qiymət enməsi
 
B 40
 
10
 
16
 
artıq qiymət enməsi
 
S 30
 
12
 
12
 
tarazlı neytral
 
D 20
 
15
 
7
 
çatışmaz qiymət 
artımı
 
E 10
 
20
 
0
 
çatışmaz qiymət 
artımı
 
Cədvəldən göründüyü kimi islər tələbin kəmiyyəti, istərsə do 
təklifin kəmiyyəti o vaxt tarazlı vəziyyət alır ki, qiymət təkrarlığı 
mövcud  olur.  Bizim  misalda  bu  30  qəpikdir  ki,  bu  vaxt  tələbin 
kəmiyyəti də, təklifin kəmiyyəti də 
1 2
 min dəstə bərabər olur. Bunu 
bir qədər də ətraflı izah etmək üçün qrafik üsuldan istifadə edək: 
115 

---

Sxem 6 
 
5 
10 
15 
Kəmiyyət (ildə min dost) 
20 
Qrafiko diqqol yetirsək görərik ki, hər dəst üçün ən yüksək 
qiymət 50 qəpikdir. Cədvəl  3-ün məlumatından aydın  olur ki,  A 
firması  ildə  18  min  dəst  istehsal  edirsə  də,  lakin  yalnız  onun  9 
minini  satmaq  mümkündür.  Bu  isə  onu  göstərir  ki,  hər  dəstin 
qiyməti  50  qəpik  olduğu  şəraitdə  təklifin  həcmi  tələbin 
kəmiyyətini  xeyli  üstələyir.  İstehsal  olunan  məhsullar  ya 
marketlərdə, ya da istehsal anbarlarında yığılıb qalır. Deməli, çox 
günəbaxan  tumları  dəstləri  istehsalı,  az  alıcının  bazara  daxil 
olmasına səbəb olur. 
İndi isə elə hesab edək ki, günəbaxan tumu dəstinin qiyməti 
azalıb 20 qəpiyə bərabərdir. Onda hesab etmək olar ki,  vəziyyət 
bazarda normallaşıb. Əlbəttə ki, yox. Niyə? Ona 
116 

---

görə  ki,  belə  vəziyyətdə  istehlakçılar  sürətli  şəkildə  piştaxtaları 
boşaltmaqla  istehsalın  artımına  səbəb  olacaqdır.  B  firması  20 
qəpiklə  yalnız  7  min  dəst  istehsal  edə  bilər.  Tələb  isə  15  min 
dəstdir. Bazarda çatışmazlıq və defısit müşahidə olunur. Digər bir 
qiymətə  diqqət  yetirək.  C  firması  günəbaxan  tumu  dəstini  30 
qəpiyə  satmaq  qərarına  gəlir.  Bu  qiymət  istehlakçıların  tələbinə 
uyğun gəlməklə, həm də istehsalçıların istəyinə müvafiqdir. Çünki 
artıq bazara daxil olub 12 min ədəd günəbaxan dəsti almaq istəyən 
və 
1 2
  min  dəst  günəbaxan  tumu  təklif  edən  istehsalçıların  istəyi 
üst-üstə  düşür.  Yəni  30  qəpik  qiymət  şəraitində  istehsalçılarla 
istehlakçıların  müvafiq  və  uyğun  qərarlar  qəbul  etməsinə  imkan 
yaradacaq. 
Qiymət  müvafiq  olaraq  həm  istehlakçıların,  həm  də 
istehsalçıların istəklərinə uyğun gəldiyindən, bazarda qiymətin nə 
artma, nə də azalma meyli müşahidə olunmayacaq. Bu onu göstərir 
ki, tələb və təklif üzrə mövcud sifarişlər  yerinə yetirilib.  Deməli, 
belə nəticəyə gəlmək olar ki, tarazlı qiymət və tarazlı kəmiyyət o 
şəraitdə  mövcud  ola  bilər  ki,  istənilən  təklifin  kəmiyyəti  ilə 
istənilən  tələbin  kəmiyyəti  uyğun  gəlir.  Lakin  bazar  şəraitində 
mövcud olan rəqabət nəticəsində tarazlıq tələb və təklif əyrilərinin 
kəsiyində  baş  tutur.  Tələb  və  təklif  əyrilərində  baş  verən 
irəliləmələr, bir qayda olaraq, qiymət və kəmiyyətə təsir göstərir: 
"  tələbin  artımı  ilə,  tələb  əyrisi  sağa  meyil  etməklə,  həm 
qiymət, həm də kəmiyyət artır; 
■
 
tələbin  azalması  ilə  tələb  əyrisi  sola  meyil  etməklə,  həm 
qiymət, həm də kəmiyyət azalır; 
" təklifin artımı ilə, təklif əyrisi sağa meyil etməklə, qiymət 
azalır, kəmiyyət isə artır; 
■
 
təklifin azalması ilə təklif əyrisi sola meyil etməklə, qiymət 
artır, kəmiyyət isə azalır. 
Qeyd  olunanlardan  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  tələb  və 
təklifin əsasında duran elementlərin dəyişilməsi ilə tələb və təklif 
əyrilərində irəliləmələrə səbəb olmaqla qiymət və kəmiyyət üçün 
əhəmiyyət daşıyaraq bazar tarazlığının dəyişil 
117 

---

məsinə  səbəb  olur.  Bir  qayda  olaraq,  bazar  qiymətinin 
formalaşması  prosesinə  A.Marşallm  müəyyən  etdiyi  üç  vaxt 
müddəti  ərzindəki təklifin parametrinin dinamikasında baş verən 
dəyişiklikdən  istifadə  olunur.  Burada  tarazlığın  üç  səviyyəsi 
göstərilir: 
•
 
ani  tarazlıq,  burada  əmtəə  istehsalçıları  heç  bir  tədbir 
görmürlər; 
■ qısamüddətli tarazlıq, əmtəə istehsalçıları dəyişilən şəraitə 
uyğun gələn istehsalın dəyişən amillərini uyğunlaşdırırlar; 
•
 
uzunmüddətli  tarazlıq,  əmtəə  istehsalçıları  bütün  istehsal 
amillərini dəyişilən qiymətlərə uyğunlaşdırırlar. 
Ani tarazlıq şəraitində əmtəələrin təklifi bəlli səviyyədə olur 
(şəkil I). 
Şəkil 1 
 
D, 
Əmtəələrin  bəlli  səviyyəsində  qiymət  büsbütün  tələbdən 
asılı olur. Tələbin artımı qiymətin artımına, əksinə onun azalması, 
qiymətin azalmasına səbəb olur. 
118 

---

Qısamüddətli  tarazlıq  şəraitində  tələbin  dəyişilməsilə  tələb  əyrisi 
artır (şəkil 
2
). 
Şəkü2 
D2 
 
Sərəncamda  olan  avadanlıqları  intensiv  şəkildə  istifadə 
etməklə  məhsul  buraxılışını  yüksəltmək  olar.  İxtisaslaşma 
səviyyəsinin yüksəlməsi ilə həmin sahəyə digər firmaların Pı daxil 
olması çətinləşir. Digər tərəfdən tələb azalaraq 
P3 
ola bilər. Bu da 
əmtəələrin  həcmini  və  təklifi  azalda  bilər.  Qısa  müddət  ərzində 
firmalar ziyan çəksələr də fəaliyyət göstərə bilərlər. 
Uzunmüddətli tarazlıq şəraitində qiymət bəlli səviyyədə olur 
(şəkil 3). 
Burada hər bir firma öz istehsalını genişləndirə bilər. Yeni 
firmalar bu sahəyə daxil ola bilərlər. Qiymət dəyişiklikləri normal 
mənfəəti təmin edir. 
119 

---

Şəkü3 
 
D2 
Qiymot  dəyişiklikləri  ümumi  təklifin  səviyyəsindən  asılı 
olur. Normal mənfəət səviyyəsi, normal qiymət səviyyəsindən asılı 
olaraq  formalaşır.  Normal  qiymət  müəyyən  dövr  ərzindəki  orta 
qiymət  olmayıb  təklifin  dəyişdiyi  dövrün  sonunda  olan  qiymət 
nəzərdə tutulur. Bazar şəraitində tarazlı qiymətin formalaşması iki 
amildən daha çox asılıdır: 
• istehsalın inhisarlaşmasmdan; 
■  istehsalçılara  proqressiv  vergiqoymanm  tətbiqindən. 
Müəyyən  şərait  daxilində  inhisarlaşma  təklifin  həcmini 
məhdudlaşdırmaqla  onların  qiymətinin  artımına  səbəb  olur. 
Vergilərin  səviyyəsinin  yüksəldilməsi  ilə  dövlət  istehsalçıların 
mənfəətinin  böyük  bir  hissəsini  əlində  cəmləşdirir  ki,  bu  da 
investisiyanın 
məhdudlaşdırılmasına, 
istehsal 
fəallığının 
azalmasına və məhsul təklifinin aşağı düşməsinə səbəb olur. 
Beləliklə, biz görürük ki, tələb və təklif arasında tarazlığın 
təmin olunması qiymətin hər iki tərəf üçün əlverişli olmasından və 
ehtiyacı  ödəyə  biləcək  zəruri  kəmiyyətin  mövcud  olmasından 
asılıdır. 
120 

---

Tutaq  ki,  dünya  malİ
3
^o  böhranı  şəraitində  taxılın 
qiymətinin dəyişilməsindən asılı olmayaraq, artıq fermerlər bahalı 
traktorlardan istifadə edəcəklər. Neftin qiymətinin endiyi şəraitdə 
neft  şirkətləri  sahildən,  daha  dərin  sularda  qazıntı  aparmaqdan 
imtina edib, mövcud ərazidə əlavə quyularm qazılmasına üstünlük 
verəcəklər.  Beləliklə,  əmtəələrə  olan  tələb  və  təklif  tarazlığı, 
onların qiymət və kəmiyyət tarazlığından asılı olaraq formalaşan və 
daima dəyişilən bir iqtisadi prosesdir. Çünki hər bir bazar tarazlığı 
qeyri-tarazhqdan irəli gəlir. Ona görə də bazar tarazlığı əsasən üç 
model çərçivəsində fəaliyyət göstərir: 
■
 
davamlı bazar tarazlığı modeli; 
■
 
qeyri - davamlı bazar tarazlığı modeli; 
■
 
hörümçokvari bazar tarazlığı modeli. 
Davamlı bazar tarazlığı dedikdə, ondan kənarlaşmaların baş 
verməsi  onun  əvvəlki  vəziyyətə  gəlməsinin  müşayiət  olunması 
nəzərdə tutulur. 
Qeyri  -  davamlı  bazar  tarazlığ,  kənarlaşmaların  əvvəlki 
vəziyyətə  deyil,  qeyri-müəyyənliyə  yönəlməsi  ilə  müşayiət 
olunmasını əks etdirir. 
Hörümçəkvari bazar tarazlığı müəyyən məhsul növünə tətbiq 
olunmaqla,  bir  sıra  amillərin  təsirini  nəzərə  almayaraq,  bazar 
fəaliyyətinin tələb və təklif əyrilərinin formasından asılılığını əks 
etdirir.