Dərs vəsaiti «İqtisadi nozəriyyə» ‘ənninin «Mikroiqlisad»
Cədvəl 1 Rəqabətin forması
Yüklə 2,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Cədvəl 1
Rəqabətin forması Rəqabətin formasını əks etdirən cəhətlər Qiymət üzərində nəzarət səviyyəsi Azad və ya təkmil rəqabət Mövcud məhsuldan istehsal edən firmaların çoxluğu Qiymətlər üzərində nəzarət yoxdur İnhisarlı və ya təkmil rəqabət 0 cümlədən: Mövcud məhsulu yalnız bir firma istehsal edir Qiymətlər üzrə yüksək səviyyəli nəzarət 1. Duopoliya Mövcud məhsul növü yalnız iki firmada istehsal olunur Qiymətlər üzrə tam deyil, bir qədər nəzarət var 2. Oliqopoliya Eyni cinsli məhsul istehsalı az qisim firmaların əlində cəmlənib Qiymətlər üzrə tam deyil, bir qədər nəzarət var 3. Fərqli məhsulların inhisarlı rəqabəti Xeyli istehsalçı və müxtəlif məhsullar Zəif nəzarət Cədvəldən göründüyü kimi azad və ya təkmil rəqabət üçün xarakterik olan cəhət ondan ibarətdir ki, burada: • eyniadlı məhsul istehsal olunur; • ona eyni qiymət qoyulur; • eyni vaxtda məhsul istehsal olunur; • istehsalın miqyasına və qiymətin səviyyəsinə təsir imkan xaricindədir; • bazara istənilən vaxt daxil olub, çıxmaq olar. Lakin bütövlükdə təkmil rəqabəti əks etdirən xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla, bazarın təşkili modelində bir sıra çatışmazlıqlar ortaya qoyulur: • müstəqil əmtəə istehsalçılarının çoxluğu, onların yüksək təşkil olunmuş bazarın mövcudluğunu tələb edir. Lakin bir sıra sahələrin, xüsusən kənd təsərrüfatı məhsulları, fond birjaları, xarici valyuta bazarları istisna olmaqla, belə bazarların təşkili imkan xaricindədir; 156 • rəqabət aparanlar standartlaşdırılmış və ya eynicinsli məhsul istehsal edirlər. Mövcud qiymətlə hansı satıcıdan, hansı məhsulun alınması istehlakçı üçün əhəmiyyət daşımır. Eynicinsli məhsulun standart vəziyyəti qeyri-qiymət rəqabətin aparılmasını məhdudlaşdırır. Xüsusən keyfiyyət, reklam, sığorta və satışın stimullaşdırılması istiqamətində tədbirlər aparılmır və təşəbbüskarlıq aşağı düşür; » təkmil rəqabət bazarının subyektləri «qiymətlə razıla- şan» və ya «qiyməti qəbul edən» kimi iştirak edirlər. Təkmil rəqabət bazarında ayrı-ayrı firmalar məhsulun qiyməti üzərində nəzarət edə bilmirlər. Çünki bütün bazar subyektləri yalnız ümumi istehsal olunan məhsulun müəyyən bir hissəsini istehsal edirlər. İstehsalın azalması və ya çoxalması onların təklif etdiyi məhsulun nə həcminə, nə də ki qiymətinə təsir göstərməyəcək. Hər bir rəqabət aparan istehsalçı bazar hakimiyyətinə tabedir. Qiymət müəyyən olunmuş kəmiyyət kimi, istehsalçının təsirindən kənardır. Firma istehsalın az və ya çoxluğundan asılı olmayaraq, reallaşmanı eyni qiymətlə həyata keçirəcəkdir. Belə şəraitdə yüksək qiymətə satışın həyata keçirilməsi arzusu xəyal olaraq qalacaqdır; • bütün alıcılar və satıcılar müəyyən sahəyə daxil olmaq və çıxmağa görə tam sərbəstlik daşıyırlar. Bu o deməkdir ki, firmalar mövcud məhsul istehsalı, onun satışının həcmi barədə tam sərbəstdir. Onun arzu və istəyindən asılı olaraq məhsul istənilən həcmdə istehsal oluna bilər və ya dayandırıla bilər; • heç bir leqal və maliyyə məhdudiyyətləri olmadığından sahəyə daxil olmaqla bağlı olaraq patent və ya lisenziya tələb olunmur; • bazarın təşkil olunmasına qarşı heç bir müdaxilə olmadığından onun daxilində alıcı və satıcıların mobilliyi olduğundan, hər cür asılılıqlardan kənardır. Burada yalnız iki tərəfin, alıcılarla satıcıların üz-üzə gəlməsi müşahidə olunacaqdır. Alternativ qiymət yüksəkliyindən asılı olaraq bir sahədən digər sahəyə axın baş verir; 157 • təkmil rəqabət şəraitində əmtəə istehsalçısı istehsalını minimum xərclə, minimum kəmiyyətlə və daha keyfiyyətlə həyata keçirmək məcburiyyətində qalacaqdır. Əks təqdirdə istehsalçı öz məhsulunu sata bilməyəcəkdir. Çünki alıcı üçün belə məhsula, rəqabət aparan digər firmadan alacaq. Bu da alıcıların belə şəraitdə daha minimum qiymətdə məhsul əldə etmək uğrunda cəhd göstərdikləri rlə əlaqədardır. Beləliklə, biz görürük ki, təkmil rəqabət bazarında kiçik firmalar iştirak etdiyindən onlar bazar qiymətlərinə təsir göstərə bilmir. Bu o deməkdir ki, rəqabət aparan firmalar istehsal etdiyi məhsulların həcmindən asılı olmayaraq, onları yalnız cari bazar qiyməti ilə reallaşdıra bilər. Deməli, təkmil rəqabət bazarında firma qiymətləri «vura» bilmir. Yəni məhsulunu bazar qiymətindən yüksək sata bilmir, o yalnız rəqa- bətçi satıcı rolunu oynayır. Əgər biz inkişaf etmiş, inkişaf etməkdə olan ölkələrin, o cümlədən bizim ölkənin iqtisadiyyatına nəzər salsaq görərik ki, təkmil rəqabət bazarının təşkil olunması olduqca çətin və mürəkkəb bir prosesdir. Çünki istehsalı olduqca çətin görünən əmtəələrin istehsalı artıq külli miqdar firmalar tərəfindən deyil, bir neçə iri şirkətlər tərəfindən istehsal olunur. Məsələn, ABŞ-da təyyarə «Boinq» və «Airbus» şirkətləri tərəfindən avtomobil istehsalının 80%-ə qədəri «Ford», «Ceneral Motors», «Kraysler», həmçinin Yaponiyaya xas «Toyota» və «Honda» firmalarında istehsal olunur. Digər kütləvi məhsul istehsal olunan məhsullar elektron avadanlıq və cihazlar, pendir, yağ, çay, siqaret, sabun, elektrik enerjisi və s.-də artıq təkmil rəqabətdən uzaqdır. İri şəhərləri elektrik enerjisi ilə təmin edən yalnız bir firma fəaliyyət göstərir. Yalnız bir aqrar sektorun kənd təsərrüfatı məhsulları; taxıl, kartof, çuğundur, pambıq və s. istehsal edən sahələrdə təkmil rəqabətə xas olan cəhətlərə rast gəlmək olar. Bəzən bu məhsulların da daşınması, saxlanması və çatdırılması ilə əlaqədar təkmil rəqabət prinsipi pozulur. Həqiqətən də müasir dünyada istehsal olunan siqaretdən tutmuş saqqıza qədər bir neçə 158 firma müvafiq sahələrin qiymətinə təsir göstərə bilər. Firmaların istehsal həcmi ilə qiymətin səviyyəsinə təsir göstərdiyi andan təkmil rəqabət öz yerini, P.Samuelsonun ifadəsi ilə desək: «xoş gəldin qeyri-ləkmil rəqabət»2ə verir. Beləliklə, əgər firma buraxmış olduğu məhsulun qiymətinə təsir göstərə bilirsə, artıq o «təkmil rəqabətin» subyektinə çevrilir. Lakin təkmil rəqabəti, bir firmanın ö/, məhsulunun qiyməti üzərindəki mütləq nəzarətlə eyniləşdirmək olmaz. Qeyri-tək- mil rəqabət şəraitində firma qiymətlərə müəyyən həddə qədər nəzarət edə bilər. Məsələn, Bakı Biskvit Fabriki şirniyyat məhsullarının böyük bir hissəsinin istehsalçısı olsa belə, o qiymətlərinə müəyyən həddə qədər müdaxilə edib istehsalının həcmini artıra bilər. Çünki Gəncədə, Sumqayıtda belə şirniyyat fabrikləri var. Onlar da belə nəzarət formasından istifadə edə bilərlər. Deməli, qeyri-təkmil rəqabət subyektləri qiymətlə bağlı qərarlarında Yüklə 2,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|