Dərs vəsaiti «İqtisadi nozəriyyə» ‘ənninin «Mikroiqlisad»
Yüklə 2,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 5.4.
Müqavilə qiymətləri və onların formalaşması şərtləri Bazar mexanizminin meydana gəlməsi, qiymətqoymanın normativ metodundan imtina olunmasına və onun əvəzinə müqavilə qiymətlərinin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. Əmtəə və xidmətlərin rəqabət şəraitində təklifinin artması, iqtisadi konyunkturanın dəyişilməsi qiymətin rolunun və təyinatının da dəyişilməsinə səbəb olur. Artıq bizə molumdur ki, əmtəənin qiyməti müəyyən valyuta sisteminin pul vahidi kəmiyyəti olub, alıcının satıcıya ödədiyi ilkin razılaşdırılmış məbləğdir. Məhsulun hazırlanmasına çəkilən məsrəf kimi çıxış edən qiymətin müəyyənləşdirilməsinin əsasında aşağıdakılar durur: • dəyər göstəriciləri; • müəssisənin fəaliyyətini əks etdirən məsrəf və nəticənin müqayisəsi; » müəssisənin stimullaşdırılmasının həyata keçirilməsi; • müəssisənin mənfəəlliliyinin davamlı təmin olunması. Belə əsaslanma müqavilə qiymətlərinin də müəyyən- ləşdirilməsində də mühüm rol oynayır. Lakin bununla yanaşı müqavilə qiymətləri bir sıra spesifik cəhətlərlə xarakterizə olunur: 149 • əmtəənin şərti ölçü vahidi müəyyənləşməlidir. Yəni qiymətin qoyulduğu əmtəənin ticarət məlumatlarının xarakteri, onun çəkisi (netto, brutto), tara və bağlamanın dəyəri göstərilməlidir. • qiymətin bazisi müəyyənləşməlidir. Göndərilən yerə müvafiq əmtəənin daha sərfəli satışının şərtləri, xüsusən nəqliyyat, sığorta, anbar və s. xərclər nəzərə alınır. Əmtəənin müqavilə qiyməti bağlanılarkən ya onun göndərilməsi ilə bağlı olan bütün nəqliyyat xərcləri nəzərə alınır və yaxud da daşınmanın dəyəri nözərə alınmır. • Qiymətin valyutası müəyyənləşdirilir. Müqavilə qiyməti ya idxalçının, ya ixracçının, ya da ki, üçüncü ölkənin valyutasını göstərir. • Qiymətin səviyyəsi müəyyənləşdirilir. Eyni bir əmtəənin hətta bir region daxilində müxtəlif qiymətlərdə satıla bildiyi üçün, istehsalçı onun qiymətini dəqiq müəyyənləşdirməlidir. Qiymətin səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsində əsas metod kimi, analoji əmtəəyə rəqabətçilərin qoyduğu qiymətin öyrənilməsi üstünlük təşkil edir. Bundan əlavə, qiymət barədə mövcud olan bir sıra məlumat mənbələrindən də istifadə olunur: • müxtəlif assosiasiyaların məlumat qiymətlərindən; • qiymət preyskurantından; • müqavilələrin sürətindən; • birja kotirovkalarından; • dərc olunan müxtəlif qəzet və jurnalların materiallarından; • iri şirkətlərin İnternet saytlarından və s. Belə şəraitdə əsas diqqət real bazarda mövcud olan qiymətlərə verilməlidir. Çünki keçən dövrün qiymətləri ilə cari dövrün qiymətlərində müəyyən fərqlər mövcud olur: • müqavilə qiymətlərinin bağlanılmasında onun qeyd olunan momenti göstərilməlidir. Belə momentlər isə müxtəlifdir: 150 • müqavilənin bağlandığı moment; • müqavilənin fəaliyyət müddəti momenti; • müqavilənin icra momenti. Qeyd olunma momentlorindən asılı olaraq möhkəm, dəyişilən, sürüşkən qiymət növlərindən istifadə olunur. Möhkəm qiymətlər, müqavilənin bağlandığı momentə qoyulur və onun fəaliyyət göstərdiyi dövr ərzində dəyişilməz qalır. Belə qiymətlər qısa müddət ərzində bağlanmaqla, əməliyyatların vaxtında icra olunmasım tələb edir. Həmçinin malların vaxtında göndərilməsi qeyd olunmaqla uzun müddət ərzində də müqavilə bağlanılır. Dəyişilən qiymətlər, mövcud əmtəənin bazar- qiymətinin dəyişilməsi ilə bağlı olaraq, onun müqavilənin bağlandığı vaxt nəzərə alınaraq bir sıra prinsiplər əsas götürülür: • müqavilənin icrası momentinə qədər qiymətin enib- qalxma şəraiti müəyyənləşdirilir; • qiymətin enib-qalxma şəraiti daxilində mümkün minimumdan kənarlaşma müəyyənləşdirilir; • bazar qiymətinin dəyişilməsini əks etdirən mənbə müəyyənləşdirilir. Üzücü qiymətlər, müqavilənin icra dövrü momentində istehsal xərclərinin dəyişilməsi ilə əlaqədar bazis qiymətlərinə yenidən baxılması ilə müəyyən olunan qiymətdir. Əgər müqavilə hissələrin göndərilməsi üzrə bağlanılıbsa, onda hər göndərmənin öz qiyməti hesablanır. Bazar konyunkturasının yüksəldiyi bir şəraitdə idxalçının mənafeyi naminə üzücü qiymətləri qoyan zaman, müqavilədə bir sıra məhdudlaşdırıcı şərtlər daxil edilir. Belə ki, məhsul kəmiyyətinin həddindən asılı olmayaraq qiymət dəyişikliyi aparılmır, ya da müqavilə qiymətinin həddi dəyişilmir. Müqavilə qiymətlərinin səviyyəsinin müəyyənləşdiril- məsində adətən iki qiymət növündən: • dərc olunan qiymətdən; • dünya qiymətindən istifadə olunur. 151 Dərc olunan qiymətlər xüsusi və normativ mənbələrdə dərc olunaraq, bir qayda olaraq dünya qiymətlərinin səviyyəsini əks etdirir. Dünya qiyməti dedikdə isə bu iri idxal - ixrac əməliyyatlarının tədiyyəsini sərbəst konvertləşmiş valyuta ilə həyata keçirilən qiymət nəzərdə tutulur. Dərc olunan qiymət özündə, ümumi statistik külliyyatlarda qeyd olunan birja ko- tirovkasını, hərrac qiymətini, faktiki əməliyyat qiymətini, qiymət məlumatlarını əks etdirir. Qiymətin əmələ gəlməsi mexanizmində onun stimul- laşdırılması xüsusi röl oynayır. Belə ki, qiymətə əlavə və güzəştlərin həyala keçirilməsi bazar mühitinin formalaşmasından, bazar konyunkturasının dəyişilməsindən, əməliyyatların xarakterindən, alıcılarla qarşılıqlı münasibətdən, çatdırılmanın və tədiyyənin şərtindən asılıdır. Beynəlxalq ticarət praktikasında 20-ə qədər müxtəlif güzəştlərdən istifadə olunur. Bunların bəzilərinin adını göstərmək olar: • Adi güzəştlər. Belə güzəşt adətən 20-30% və yalnız müstəsna hallarda 40%-ə qədər olur. Adi güzəştlər standart növlü avadanlıqlar üzrə bağlanılan müqavilələrə şamil olunur. • Bonus güzəştləri. Bu daimi alıcılara tətbiq olunur və xüsusi bənd kimi müqavilədə nəzərdə tutulur. Müqavilədə müəyyən müddət ərzində güzəştin ödənilməsi məbləği göstərilir. • kəmiyyət və seriya güzəşti, alıcıya əvvəlcədən bəlli olan kəmiyyətə görə edilir. • xüsusi güzəşt alıcıya sınaq partiyasına və sifarişə görə edilir və bu satıcının daha maraqlı olması ilə əlaqədardır. • gizli güzəşt kreditlərə görə, pulsuz xidmət pulsuz nümunələrə görə edilir. • geri qaytarmaya görə güzəşt, firmadan əvvəl alınmış əmtəələrə görə preyskurant qiymətlərinin 25-30%-ə qədər alıcıya köhnəlmiş modellərə görə verilir. 152 |