Dərs vəsaiti «İqtisadi nozəriyyə» ‘ənninin «Mikroiqlisad»
Yüklə 2,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
| VI
FƏStL. RƏQABƏT: TƏKMİL VƏ QEYRİ-TƏKMİL ŞƏRAİTİNDƏ FƏALİYYƏT XÜSUSİYYƏTLƏRİ 6.1. Rəqabətin mahiyyəti və formaları 6.2. Təkmil rəqabət 6.3. Qeyri -təkmil rəqabət 6.1. Rəqabətin mahiyyəti və formaları Biz artıq bazar mexanizminin əsas elementləri olan tələb, təklif və qiymətlə tanış olduq. Onların fəaliyyət xüsusiyyətlərini gördük. Həm də istər-istəməz bazar iqtisadiyyatının mühüm prinsipi olan rəqabətlə də tanış olmuşuq. Bununla belə bazar elementi kimi rəqabətin mahiyyəti ilə, onun iqtisadi fəaliyyətdəki rolu ilə, istehsalda və reallaşmadakı xüsusiyyətləri ilə yaxından tanış olmalıyıq. Eyni zamanda azad, təkmil, inhisarh, qeyri-təkmil adı ilə tanınan rəqabətin məzmununu şərh etməliyik. Rəqabət latın sözü olub «konkurro» - «qarşılaşmaq» mənasını verir. Rəqabətin mahiyyəti ilə əlaqədar bir sıra görkəmli iqtisadçıların fikirləri mövcuddur. Burada A.Smit, A.Kurno, A.Marşall, Y.Şumpeter, E.Çemberlin, C.Robin- son, C.Xiks, P.Samuelson, P.Xeyne, M.Porter və digərlərini qeyd etmək olar. Məsələn, A.Smit rəqabəti bazar sübyektləri arasında istehsalın, əmtəələrin, alqı-satqmm yaxşı şəraiti uğrunda apardığı mübarizə kimi göstərirdi. Y.Şumpeter isə rəqabəti köhnə ilə yenilik arasındakı mübarizə kimi qeyd edirdi. Ümumiyyətlə, rəqabət istehsalın və reallaşmanın ən yaxşı şəraitinə nail olunması üçün bazar subyektlərinin məqsədyönlü cəhdidir. Rəqabət tələb və təklifin qarşılıqlı əlaqəsini, bazar qiymətinin bərabərləşməsini təmin edən iqtisadi qüvvədir. Rəqabətin fəaliyyəti nəticəsində: • tələb və təklifin tarazlığının təmin olunması naminə, onların qarşılıqlı əlaqə mexanizmi baş tutur; 153 • əmtəə istehsalçılarının stimullaşdınlmasmm məqsədyönlü fəaliyyəti təmin olunur; • xərclərin azaldılması və gəlirlərin artırılması uğrunda cəhd göstərilir. Rəqabət istehsalçıların və istehlakçıların kəmiyyətindən asılı olaraq, satıcılar arasında, əmtəələrini baha satmaq istəyənlər arasında, daha geniş yer tutur. Bu mübarizədə əmtəələrini nisbətən ucuz qiymətə reallaşdıranlar qələbəyə nail olurlar. Həm alıcıların tələbatı ödənilir, həm də daha çox əmtəə satılır. Belə hdida alıcılar arasında da rəqabət baş verir. Onlar da əmtəələri daha ucuz qiymətə almaq istəyirlər. Belə mübarizədə bazar qiymətinə nisbətən daha yüksək qiymət təklif edənlər udurlar. Rəqabətin daha geniş vüsət alması satıcılarla alıcılar arasındakı qarşılaşmada baş verir. Əks istiqamətdə duran bu təroflor əmtəənin qiymət səviyyəsini müəyyən etməklə tələb və təklif əyrisinin konkret forma almasına səbəb olurlar. Satıcılar arasında rəqabət mühiti nə qədər güclü olarsa, bir o qədər təklif olunan əmtəələrin miqdarı tələbi üstələyəcək. Satıcılar arasında rəqabət azalarsa, əmtəələrə olan tələb təklifi üstələyəcək. Bir ümumi cəhət ondan ibarətdir ki, rəqabətin istər satıcılar, istərsə də alıcılar arasında zəifləməsi və ya qüvvətlənməsi qiymətin tarazlaşmasına doğru hərəkət edən qüvvə kimi çıxış edir. İqtisadi proses kimi rəqabət, təsərrüfat subyektlərinin müəyyən fəaliyyətlərinin məcmusunu əks etdirir: • istehsalın maddi-əşya, şəxsi-əmək elementlərini formalaşdırır; • istehsalın təşkilini, onun xammal, material, yarımfab- rikatlarla təminini əsaslandırır; • ödənilmə əsasında istehsal, layihə, maliyyə-kredit təşkilatları ilə qarşılıqlı fəaliyyətə girir; • rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsal edir; • məhsulun satışını, yerini, həcmini, vaxtını müəyyən edir; 154 • mənfəət hesabına, istehsalın genişlənməsi naminə investisiya fondu yaradır; • rəqabət mühitinin qorunması naminə informasiya əldə edir. Rəqabət mübarizəsinin davamlı xarakter alması, həm də istehsal olunan məhsulun «həyat tsiklindən» asılıdır. Belə ki, onun ilkin istehsalından tutmuş, istehsaldan çıxarılacağı dövrə qədər hərəkəti nəzərdə tutulmalıdır. Bunun üçün istehsal olunacaq əmtəənin: • yeniliyi və tətbiqi nəzərə alınır. Burada satışın həcminin məhdudluğu və buraxılan məhsulun yüksək qiyməti xarakterik hal alır; • artımın müşahidəsi ilə istehsalın həcmi yüksəldilir, tələbin artımı ilə yüksək qiymət səviyyəsi qorunur; • istehsalın yetkinlik səviyyəsi meydana gəlir, tələb azalır, rəqabət kəskinləşir və qiymət aşağı düşür; • məhsul istehsalı minimum səviyyəyə enir, məhsul buraxılışı zəifləyir, rəqabət aparılmır, məhsul istehsaldan çıxarılır və yenisi ilə əvəz olunması zərurəti meydana gəlir. Qeyd etmək lazımdır ki, rəqabətin aparılmasında, həmişə iqtisadi subyektlər arasında ədalətli, etik normalardan kənar münasibətlər baş verir. Ona görə də rəqabət aparan iqtisadi subyektlər öz fəaliyyətlərində yolverilməz metodlardan da istifadə edirlər ki, bu da qeyri-ədalətli rəqabət adlanır. Belə rəqabətin aparılması, əsasən, həm rəqabətçinin özü, istehsal etdiyi əmtəə və qiyməti barədə yalan məlumatların yayılmasıdır. Müasir dövrdə rəqabətin formalarından asılı olaraq bazarın strukturu da müəyyənləşdirilir. Belə şəraitdə bazarın strukturu üçün xas olan cəhətlər üzə çıxarılır: • rəqabətin formasını əks etdirən cəhətlər; • nəzarətin səviyyəsini əks etdirən cəhətlər; • qiymətə nəzarəti əks etdirən cəhətlər. 155 Bazar iqtisadiyyatında azad və ya təkmil, eləcə də inhi- sarlı və ya qeyri-təkmil rəqabəti əks etdirən struktur mövcuddur. Bunu aşağıdakı cədvəldən aydın görmək olar: Yüklə 2,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|