Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
ənənəvi olaraq məşğul olduqları işlər - təbiət, tarix, cəmiyyət, əxlaq, din - onların artan diqqətlərinin obyekti olmuşdur. XVIII əsrdə insanın yeganə bacarığı - Əqli geniş şöhrət qazanmışdır. Ona böyük ümidlər bəsləyirdilər. Filosoflar insan şüurunun ağlasığmayan böyük imkanlarını dərk edirdilər, onlar yalnız hər şeyə qadir olan əqli qiymətləndirirdilər. Axı ətrafda çoxlu formasız, kortəbii hadisələr də vardır. Öz mühakimələrinə, düşüncələrinə qapılan filosoflar bu dərinlikləri poetikləşdirə bilərdilərmi? Bu təbiət zövq obyekti ola bilərdimi? Təbiət qeyri- mütəşəkkil və şüursuzdur, onu ram etmək, əqlə tabe etmək lazımdır. Əsrlərdən gələn yolu bizim üçün açan mətndə isə təbiət tənqid yox, sevilə-sevilə seyr edilən, tamaşa olunan obyektdir. O, insanın fəal dünyası ilə, insan əqli ilə yanaşı mövcuddur. Mətni oxuyarkən orada ifadə olunan təbiətin qavranılmasmm bir xüsusiyyətinə diqqət yetirdinizmi? Dərhal qeyd edək ki, sirri açmağın açarı məhz bu xüsusiyyətdədir. Bizə məlum olmayan filosofun təsvirində təbiət insanlaşdırılır, insan şəklinə salınır: o, canlı varlıq kimi danışır, rəqs edir, sevir, qorxudur, yəni ona insani keyfiyyətlər verilir. Təbiət insan ölçüləri ilə yaşayır, eyni zamanda insandan ayrıdır. Bu iki ayrılmış varlığın heyranedici birliyidir! Əlbəttə, təbiətin bu cür təsviri yalnız XIX əsrdə mümkündür. Bu mətndə dünyanın romantik təəssüratı təcrübəsinin şıltaqlığı açılır, burada ilahi alleqoriya yoxdur, təbiətə titrək və həyəcanlı pərəstiş, məftunluq var. Biz müəllifdə təbiətdə əriyən, təbiətdə qaynayıb qarışan və ya ondan ayrı düşən ciddi asketizmini tapa bilmərik, ancaq onda təbiətin vahiməsini, onun böyüklüyünü duyma hissi var. Bundan əlavə təbiətin insan
dünyası ilə üzvi münasibəti var və bu dünya vasitəsi ilə o öz insani hisslərini verir. Xüsusi fəlsəfi hazırlıqsız, tədqiqat təcrübəsi olmadan bu mətnin müəllifinin kim olmasını güman etmək mümkün deyildir. Hətta mütəxəsisslər üçün, fəlsəfə tarixçiləri üçün bu sadə iş deyildir. Uzun müddət bu sətirləri Hötenin adına çıxırdılar: Höte təbiətdən zövq alır, onu poetikləşdirirdi. Hətta şairin özü ahıl yaşlarında bu sətirləri nə vaxtsa cavanlıq illərində yazdığını düşünməyə meylli olmuşdur. Höte çox yaşamışdır, prinsipcə bu cür sətrlər yaza bilərdi. Onun əsərlərini nəşr edənlər bu hissəni onun seçilmiş əsərlərinə də salmışdırlar. Ancaq unutmaq lazım deyildir ki. Höte yalnız şair olmayıb, həm də böyük alim-naturalist idi. Bu cür romantik vəcd, coşqunluq yetkinlik yaşında mümkün deyildir. Təbiətdən romantik zövq almaq, onu coşqunluqla vəsf etmək - axı bu panteizmdir! Bu gözəl sətrlərin müəllifinə açar da budur. Bu sətrləri alman filosofu və romantiki Fridrix Şellinq yaratmışdır. «Təbiət» hissəsini filosof təbiəti fəlsəfi dərk etməyə cəhd etdiyi dövrdə yazmışdır. Burada ulu valideyni hesab etdiyi təbiətin sirlərini açmağa cəhd var. Təbiətə qarşı qəddarlıqdan söhbət belə gedə bilməzdi: insan təbiətə qarşı titrək hislərlə yaşayır, o təbiətə olan məhəbbət və inamına and içir və öz gücünə inamı yoxdur. Bu inam fəlsəfi şüurda sonralar-növbəti yüzillikdə, təbiətə həsr olunan üç abzas nə qədər maraqlı gümanlar, ehtimallar yaratmışdır. Təbiət haqqında bütün dövrlərdə - antik dövrdən bu günə qədər düşünmüşlər. Təbiətə baxış və onun qiymətləndirilməsi müxtəlif olmuşdur: təbiəti
şöhrətləndirmişlər, tərifləmişlər, yamanlamışlar, söyüb biabır etmişlər, fəth 108 etmişlər, dərk etmişlər, insanlaşdırmışlar... Belə çıxır ki, təbiət düşüneə üçün maraqlı və müəmmalı obyektdir. Əlbəttə, yalnız ətraf mühit, təpələr, meşələr, göllər nəzərdə tutulmur. Təbiət ümumiləşdirilmiş anlayış kimi çıxış edir, bəzən o sonsuz Kainat ilə eyniləşdirilir. Beləliklə, təbiətdən uzaqlaşmaqla bir sıra fəlsəfi problemlərin həllinə doğru hərəkət etmək olar. Təbiətsentrizim fəlsəfi dünyagörüşün geniş yayılmış çoxsaylı istiqamətlərindən biridir. Müasir elm
düzgünlüyü ümumiyyətlə şübhə doğurmayan biliklər verir. Lakin onun əsasında yaranan texniki elmi bilikləri təbiəti fəth etməklə bağlı uzağa gedən planları həyata keçirmək üçün istifadə etməyə imkan verir. Ancaq bu aşağıdakı məsələni həll etməyə heç cür kömək etmir; bu minvalla əldə olunan tərəqqinin dəyəri nədir? Təbiəti, tutaq ki, fəth etmək də olar və həm də bu əsarət altına salmanın qurbanı da olmaq olar. Təbiət bir bütöv kimi mütəxəssislər üçün daha mövcud deyildir. O, qollara ayrılmış, parçalanmışdır. Bir çox tədqiqatçılar təbiətə insan tərəfindən zor tətbiq edilən obyekt kimi baxırlar. Təbiətə səcdə etmək, onu poetik vəsf etmək tədricən dağılmağa başladı. N.Berdyayevin sözlərinə görə, texnika və maşının hökmranlığı, ilk növbədə, üzvi həyatdan (təbiətlə vəhdətdə) mütəşəkkil fəaliyyətə keçiddir. Bu keçid təbiətdə ruhun dağılmasını və təbii proseslərə əqlin tətbiq olunmasının nəticəsidir. İnsan öz qüdrətini dərk etdi. Ancaq öz şəxsi gücü qarşısındakı təəccübü, öz şəxsi əqli qarşısında keçirdiyi qürur hissi ilk öncə onu belə bir fikir ətrafında düşünməyə vadar etməmişdir: «Təbiətdə hər şeyi mən düzmü və necə varsa eləmi edirəm? Mən öz qaynar fəaliyyətimlə onun məhvi 109 Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|