Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 5. Milli partiyaların yaranması və fəaliyyəti
Bu dəfə də qurultayın iclaslanmn əksəriyyətinə Ə.Topçubaşov sədrlik etdi. Bu, türk ziyalıları içərisində onun nüfuz və mövqeyinin yüksək olduğunu göstərirdi. Qurultayda vacib siyasi problemlərlə yanaşı, türklər yaşayan bölgələrdə yenitipli məktəblərin yaradılması, ibtidai icbari təhsilə keçilməsi, təhsilin ana dilində apaniması, rus dilində təhsil alan müsəlman gənclərə ana dili və şəriət təlimi, mədrəsələrin yenidən təşkili, milli kadrlar hazırlamaq üçün Bakıda, Kazanda və Baxçasarayda pedaqoji institutların açılması, milli ənənələrə diqqətin artınlması və s. məsələlər də müzakirə edildi. özündən əvvəlki qurultaylann prinsiplərini davam və inkişaf etdirən in
qurultay Rusiya
türklərinin birliyinin yaradılması və
möhkəmləndirilməsi sahəsində faydalı iş gördü. Məhz bu qurultaylann təsiri nəticəsində türk bölgələrində məktəblər şəbəkəsi genişləndirilmişdi. Milli mətbuat çoxalmışdı. Lakin Rusiyada baş verən hərbi-siyasi hadisələr nəzərdə tutulan məsələlərin çoxunu həyata keçirməyə imkan vermədi. Kommunist partiyası sənədlərində və xeyli tarix ədəbiyyatında Azərbaycan milli burjuaziyasının inqilab dövründə milli hərəkatda iştirakı tamamilə təhrif edilmişdir. O dövrə həsr edilmiş əsərlərdə ticarət və sənaye burjuaziyasının başda Hacı Zc)malabdin Tağıyev olmaqla, çoxsaylı nümayəndələrinin müstəqil mübarizəyə qadir olmadıqlan və xalqın milli-azadlıq hərəkatından yalnız öz məqsədləri üçün istifadə edərək çardan bir sıra islahat keçirməsini tələb etdikləri göstərilir ki, bunlann hamısı həqiqətdən uzaqdır. Bütün həyatı boyu xalqının yaxşı yaşamasına səy göstərmiş, qeyrətli, səxavətli, xeyirxah H.Z.Tağıyev və onun həmkarları haqqında belə fikirlər söyləmək ən azı ədalətsizlikdir. Onlar milli burjuaziyanın nümayəndələri kimi mənsub olduqlan millətin qarşısında vicdani borclannı imkan daxilində yerinə yetirirdilər. Mütləqiyyət quruluşunu lərzəyə salmış 1905-1907-ci illər inqilabı Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatını gücləndirmişdi. Bu dövrdə milli burjuaziyanın nümayəndələri və ziyalılar xalqı maarifləndirmək və milli şüuru inkişaf etdirmək məqsədilə xeyriyyə cəmiyyətləri təşkil edir, məktəblər açır, qəzetlər nəşr edir, istedadlı gəncləri öz xərcləri hesabına Rusiyanın və Avropanın ali təhsil ocaqla- nna oxumağa göndərirdilər. Təəssüflər olsun ki, belə xeyirxah əməllərin sahiblərinin adlan iftixarla çəkilməyə layiq olduğu halda, onlar sonrab nəsillərə xalqın düşməni bmi təqdim edilmişlər.
Milli kadrlann təşəkkülündə mətbu sözün qüdrətini yaxşı başa düşən ziyalılar ana dilində qəzet nəşri məsələlərini dəfələrlə rəsmi dairələr qarşısında qoymuşdular. l905-ci ilin İ3oınunda ana dilində nəşr edilən «Həyat» qəzeti işıq üzü gördü. Elə ilk nömrəsində qəzet yazırdı ki, biz müsəlman olduğumuz üçün iqtisadi və siyasi tərəqqi istəyirik. Biz müsəlman olduğumuza görə, dünyanın hansı guşəsində yaşamasından asılı olmayaraq, din qardaşlanmıza tərəqqi arzu edirik. Biz türkük və ona görə də bütün türklərə hər yerdə və daima firavanlıq və xoşbəxt həyat diləyirik. 1905-
ci ilin payızında «Müsəlman Cəmiyyəti-xeyriyyə» və «Müdafiə cəmiyyəti, müsəlman kübarlan, ziyalılannın və ali müsəlman təbəqələrinin ittifaqı» təsis edildi. Birinci cəmiyyətin maarifin yayılmasında böyük xidməti olmuşdur. İkinci cəmiyyət üzvləri Bakı şəhərinin adlı-sanlı adamlanna müraciətdə hökumət əleyhinə çevrilmiş milli- azadlıq hərəkatını müdafiə etdiklərini bildirirdilər. 1906-
cı ildə H.Z.Tağıyev və M.Muxtarovun xe3niyyəçiliyi ilə təşkil edilmiş «Nəşri maarif», eləcə də «NicaD> maarif cəmiyyətləri əhalinin maariflənməsində, milli şüurun oyanmasında və milli-azadlıq hərəkatının güclənməsində böyük xidmətlər göstərmişdilər. Milli hərəkatın inkişafında demokratik ziyalılann da rolu az deyildi. Onlann qabaqcıl nümayəndələrindən C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, M.S.Ordubadi, Ə.Qəmküsar, Ə.Əzimzadə və başqaları «Molla Nəsrəddin» jurnalının ətrafında birləşməklə milli-müstəmləkə zülmünə, ictimai ədalətsizliyə qarşı çıxır, xalqımıza siyasi azadlıqlar və milli hüquq bərabərliyi tələb edirdilər. H.Zərdabi, Ü.Hacıbəyov, F.Köçərli və başqalan publisist yazılan ilə xalqı milli intibaha səsləyirdilər. Milli hərəkatın tələblərindən biri milli dilin azad inkişafı və təhsilin ana dilində olması idi. Bu tələbi xalq müəllimləri və ziyalılan təkidlə müdafiə edirdilər. Azərbaycan müəllimlərinin 1906-cı ilin avqustunda keçirilmiş I qurultayının əsas qayələrindən birini məhz bu tələb təşkil edirdi.
Qurultayda rus-tatar məktəblərində Azərbaycan dilinin icbari fənn kimi keçilməsi, yeni dərs proqramlannin tərtibi, müəllimlərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması, müəllim seminariyalarının təşkili kimi cəsarətli tələblər irəli sürülmüşdü. İnqilabın məğlubiyyətindən sonra Azərbaycanda milli-azadlıq hə- rəkatmın nümayəndələri ciddi təzyiqə məruz qaldılar. Azadlıq ideyala- 66 nnı təbliğ etdiklərinə görə bəzi qəzet və jurnallar «zərərli istiqamətlərinə» görə bağlanıldı. Bolşevik mətbuatında isə milli-azadlıq hərəkatının layiqli nümayəndələrinə qara yaxılmağa başlanıldı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Məmməd Həsən Hacınski, Qara Qarabəyov, Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə və bir çox başqalarının milli-azadlıq hərəkatının inkişafındakı xidmətləri saxtalaşdırılırdı. Çox təəssüf ki, bəzən tarixşünaslıqda da belə təhrif və saxtakarlığa haqq qazandırılır. 1910-
cu ildən ölkədə tətil və kəndli hərəkatının yeni dalğası başlandı. Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində milli münasibətlər yenidən pisləşdi. İmperiyanın müstəmləkələrində milli istiqlal uğrunda hərəkat geniş vüsət aldı.
Rusiya imperiyasının siyasi həyatında baş verən təlatümlü hadisələr onun müstəmləkə ucqarlarında əksini tapırdı. Birinci Rus inqilabı belə hadisələrdən idi. Azərbaycanda xalqın milli şüurunun oyanmasında və milli ideologiyanın formalaşmasında inqilabın təsiri şəksizdir. Qabaqcıl milli ziyalılar tarixin yaratdığı şansı düzgün dərk edirdilər. Əhalini birləşdirib təşkilatlandırmaq üçün siyasi partiyalann yaradılmasını vacib bilirdilər. İmperiyanın müstəmləkə buxovlarından azad olmaq məqsədilə ilk gizli siyasi təşkilatların yaradılmasına başlanılmışdı. Bakı texniki məktəbinin 17 yaşlı şagirdi, sonralar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradıcılanndan olmuş Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə 1902-
təşkilat «Müsəlman demokratik «Müsavat» cəmiyyəti»nə çevrildi. Gizli fəaliyyət göstərən cəmiyyətin xeyli üzvü vardı. Cəmiyyətin yığıncaqla- nnda vacib məsələlərə aid qızğın və işgüzar müzakirələr gedirdi. Bakıdakı nümayişlərdə və kütləvi tətillərdə müsəlman fəhlələrinin fealhğı tədricən hiss edilməkdə idi. Babnın neft mədənlərində, mexaniki istehsalda, başqa sənaye sahələrində, eləcə də dəmiryolu və dəniz limanında çalışan fəhlələrin böyük əksəriyyətini müsəlmanlar təşkil edirdilər. Bundan əlavə, qəzalardakı sənaye sahələrində çalışan on minlərlə fəhlənin, demək olar ki, hamısı azərbaycanlılardan ibarət idi. Onlann çoxu savadsız və azsavadlı kəndlilərdən ibarət idilər. Əslində ana dilində nə kifayət qədər mətbuat orqanı, nə də ədəbiyyat vardı. Belə bir vəziyyətdə fəhlələrin milli şüurunun oyadılması istiqamətində 67 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|