Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
iş görmək çətinləşirdi. Mövcud şəraiti nəzərə almaqla münasib çıxış yollan axtarmaq lazım idi. Bakı bolşevikləri və menşevikləri ilk vaxtlar şəhər fəhlələrinin yan- sını təşkil edən azərbaycanlılar arasında siyasi iş görülməsinə əhəmiyyət vermirdilər. Lakin əsrin əvvəllərində azərbaycanlı ziyalılann bir qrupu öz fəaliyyətlərində bu işə böyük əhəmiyyət verməyə başladılar. Onlardan S.M.Əfəndiyev, Ə.Axundov və b. RSDFP-nin üzvləri idi. İlk vaxtlar sosial-demokrat ideyasına rəğbət
bəsləyən M.Ə.Rəsulzadə, M.Mirqasımov, M.Hacınski, A.Kazımzadə də bu qrupa daxil idilər. 1903-
cü ildə M.Ə.Rəsulzadə və həmkarlan tərəfindən təşkil edilmiş «Azərbaycanın gənc inqilabçıları dəməyi» sonra «Hümmət»in yaradılmasında əsas oldu. 1904-cü ilin oktyabnnda müsəlman dünyasında ilk sosial demokrat təşkilatı olan «Hümmət» (Güc) fəali>7ətə və eyniadlı qəzet nəşrə başladı. «Hümmət» təşkilatı bütün dövrlərdə, qısa fasilələr nəzərə alınmasa, öz müstəqilliyini qoruyub saxlamışdı. «Hümmət» təşkilatına S.M.Əfəndiyev, S. Mövsümov, M.Ə.Rəsulzadə, t.Aşurbəyov, T.Tağızadə, Q.Qarabəyov, S.Yaqubov, M.Axundov, H.Sultanov, M.Hacınski və b. daxil idilər. 1905-1907-ci illərdə təşkilatın rəhbərliyi 11-12 nəfərdən ibarət olmaqla yanaşı teşkilatın fəal üzvlərinin sayı isə 60 nəfərdən yuxan idi. 1905-ci ildən «Hümmət» təşkilatının nüfuzu xeyli artmışdı. Hümmətçilərin İran inqilabında iştirakı güclənmişdi. 1909-cu ildə İrana getmiş M.Ə.Rəsulzadə orada «İran-i-Nou» (Yeni İran) qəzetinin nəşrinə başladı. «Hümmət» təşkilatı Mehdibəy Hacınskinin «İrşad» mətbəəsində sosial-demokrat istiqamətli «Dəvət-Qoç» (Çağınş), «Təkamül» və 1907-
ci ilin sentyabnndan «Yoldaş» qəzetlərini nəşr edirdi. Bu qəzetlərin səhifələrində M.Mövsümov, M.Mirbağırov, M.Hacınski və b-nın dövrün mühüm problemlərinə həsr edilmiş məqalələri çap edilmişdi. 1908>ci ildən M.Ə.Rəsulzadə sosial-demokratiyadan uzaqlaşmağa başlayır. «Nicat» mədəni-maarif cəmiyyətinin sədri kimi M.Ə.Rəsul- zadə, eləcə də digər hümmətçilər bu sahəyə xüsusi diqqət yetirirdilər. M.Ə.Rəsulzadə 1909-cu ildən İrana gedənədək «Hümmət»lə sıx əməkdaşlıq etmişdi. Ə.Ağayev rəsmi olaraq bu təşkilatın üzvü olmasa da, onunla sıx əlaqə saxlamışdı. «Hümmət» təşkilatının Gəncədə, Şuşada, Naxçıvanda, Culfada şöbələri fəaliyyət göstərirdi. Siyasi fəallığına və üzvlərinin sayının çoxluğuna görə 1905-ci ildə təşkil edilmiş Tiflis şöbəsi xüsusi olaraq seçilirdi. «Hümmət»in Tiflis şöbəsi formal olaraq menşevik istiqamətini əsas tuturdu. M.B.Mirheydərzadə, K.Ca- 68 malbəyov, Ə.Yüzbaşev, Ə.Bayramov, H.Tağızadə, T.Novruzov və başqalan Tiflis şöbəsinin ən fəal üzvlərindən idilər. Tiflisdəki «Hüm- məb> təşkilatının Azərbaycanın, demək olar ki, bütün şəhərlərində, eləcə də İrəvanda, Qarsda, Batumda, Petrovskdə, Vladiqafqazda və digər şəhərlərdə şöbələri vardı. Bu təşkilatın Naxçıvan şöbəsi bürosuna M. Mirheydərzadə, Ə.Yüzbaşev, A.Sultanov, N.Nəcəfov, M.Bektaşcv, N. Şeyxov, H.Məmmədov, K.Camalbəyov daxil edilmişdilər. Tiflis «Hümmət»inin aynca proqramı vardı və onu 1909-cu ildə jandarm nümayəndələri Naxçıvanda Məmmədəli Kərbalayı İsmayıl oğlunun evində axtarış zamanı tapmışdılar. Proqramın 13-cü maddəsində demokratik a2:adlıqlardan bəhs edilirdi. Məhz Bakı və Tiflis hümmətçilərinin yaxından iştirakı ilə İran inqilabına, xüsusən Təbriz üsyançılarına könüllü köməyə gedənlərin sayı 800 nəfərdən çox olmuşdu. 1905-
ci ilin oktyabnnda Bakıda milli eser təşkilatı «İttifaq» meydana çıxdı. «İttifaq» özünü sosialist-inqilabçılar partiyasının müsəlman təşkilatı elan etmişdi. Təşkilatın üzvləri, əsasən xırda burjua nümayəndələrindən, ziyalılardan və fəhlələrdən ibarət idi. Təşkilatın liderləri R.Şərifzadə, M.Cuvarlinski və R.Məlikov olmuşdu. Əli Hacı Yaqub oğlu (Mikayılov), Ş.Poladov, tələbə Mehdiyev də «İttifaq»ın üzvlərindən idilər. Təşkilat 1907-ci ilin payızınadək fəaliyyətini davam etdirmişdi. Milli mənafeləri nəzərə alan ittifaqçılar hümmətçilərlə bir cəbhədən çıxış edirdilər. 1906-
başladı. Bakı kadetləri bütünlüklə Kadet partiyasının proqramını qəbul etmişdilər. Kadet partiyasının Bakı bürosuna Azərbaycan ziyalılann- dan Ə.Topçubaşov, M.T.Əlibəyov, İ.Səfərəliyev, İ.Hacıyev, İ.Hacıns- ki və başqalan daxil idilər. Bakı kadetləri Rusiyada yaşayan bütün xalqların ehtiyac və tələbləri ilə yanaşı, Qafqaz xalqlanna muxtariyyət də tələb edir və göstərirdilər ki, Qafqaz xalqlannm muxtariyyət şəklində yaşamağa böyük ehtiyacları vardır.
Müxtəlif vaxtlarda İngiltərənin və Rusiyanın vədlərinə aldanan erməni xəyalpərəstləri Türkiyə ərazisində Ermənistan dövləti yaratmaq planına 1904-cü ildə Cənubi Qafqazın bir hissəsi də əlavə edildi. Halbuki çarizmin son inzibati bölgüsünə əsasən Cənubi Qafqazdakı 54 qəzadan yalnız 5-də ermənilər bir qədər çoxluq təşkil edirdilər. Ermənipərəst Qafqaz canişini Vorontsov-Daşkov onların Qafqaza dair planlarım açıqlayaraq çara yazmışdı: «Daşnaksütyun partiyası təkcə cr-
Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|