Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
Təbrizin mərkəz hissəsində bütün damlardan, darvazalardan və eləcə də məscidlərdən təslim əlaməti olan ağ bayraqları vurub salaraq, onla- nn yerinə inqilabi hərəkatın davam etdiyini bildirən qırmızı bayraqlar sancdı.
Təbriz inqilabçılanna son dərəcə böyük təsir göstərmiş, heç kəsin gözləmədiyi bu mühüm hadisə və Səttarxanın öz dəstəsi ilə qazandığı digər hərbi uğurlar ilk əvvəl Əmirəxızın, daha sonra Təbriz və bütün Azərbaycanın İran inqilabının mərkəzinə çevrilməsinin əsasmı qoymuş oldu. Bu gündən etibarən üsyançılann cərgələri sürətlə artmağa, əhali yenidən silahlanmağa başladı. Üsyanın rəhbərliyi silahlı qüvvələrin hərbi cəhətdən təşkili məqsədilə Səttarxan, Əli Müsyö, Bağırxan, Hacı Əli Davafiıruş və Mir Haşım xanın daxil olduğu «Hərbi şura» yaratdı. Səttarxanın başçılıq etdiyi hərbi şura Təbriz üsyanında iştirak edən və sayı 20 minə çatan silahlı qüvvələrin - fədailərin və mücahidlərin tərkibində köklü dəyişiklik yaratdı. Üsyan rəhbərliyi eyni zamanda dağılmış Azərbaycan əyalət əncümənini bərpa etdi, onun üzvlərini bu dəfə inqilabın sadiq qalmış görkəmli nümayəndələrindən, o cümlədən «Gizli mərkəz»in üzvlərindən müəyyən etdi (həmin dövrdə seçkilər keçirmək mümkün deyildi). Təbriz sosial-demokrat təşkilatımn təşəbbüsü ilə əncümən «yardım komissiyası» yaratdı, tanə əhalinin başlıca olaraq varlı təbəqələrindən toplanırdı. Bundan əlavə, şəhərin qadınlanndan bir çoxu qiymətli bəzək əşyalarını gətirib inqilabın xeyrinə təqdim edirdilər. Təbrizin dörd ay davam etmiş müdafiəsi dövründə Əmirəxıza və mücahidlərin yenidən toplandığı Xiyabana (orada Bağırxan döyüşlərə başçılıq edirdi) hücumlar edən düşmən qüvvələr hər dəfə böyük itkilər verərək geri çəkilməyə məcbur edilmişdilər. Əks-inqilabla Təbriz üsyançılan arasında ən gərgin döyüşlər iyulun 21-dən avqustun 1 O-dək və avqustun 24-dən sentyabnn 11-dək aramsız olaraq davam etmişdir. Bu müddət ərzində Əmirəxiz və Xiyaban məhəllələrini dörd bir tərəfdən mühasirəyə almış irtica başçılannın təslim haqqında bütün ultimatum və danışıq təkliflərini Səttarxan inqilabın silahlı dəstələrinin fədakarlıq və şücaətlərinə arxalanaraq rədd etdi. Həmin döyüşlərdə şəxsi şücaətilə seçilən Səttarxanın bir sərkərdə kimi həyata keçirdiyi hərbi cəhətdən yüksək və düşmən üçün gözlənilməz taktiki fəndlər onun dəyanətli və qələbə əzmli dəstəsinə sayca çox olan (40 min nəfərlik) birləşmiş əks-inqilab qüvvələri üzərində həlledici, heç kəsin təsəvvür edə bilmədiyi qələbələr qazanmasına imkan 90 yaratdı. Bu tarixi qələbələr daxildə və xaricdəki dostlan heyran qoymuş, düşmənləri isə qaçmağa vadar etmişdi. 1908-ci ilin sentyabr vuruşlanndakı qızğın döyüşlərdə qazanılan uğurlardan sonra üsyançılar müdafiədən əks-hücumlara keçdilər. Ok- tyabnn 12-də əks-inqilab yuvası «İslamiyyə» əncüməni başçı lan və orada cəmlənmiş qaragüruhçu dəstələr qaçmağa üz qoydular. Dəvəçi, Sorxab, Bağmeşə və Şeşgilan məhəllələrinin əhalisi hücumlan davam etdirən inqilabçılar tərəfmə keçdilər və evlərinin üzərində qırmızı bayraqlar qaldırdılar. Bütün şəhər əks-inqilab qüvvələrindən təmizləndi və al bayraqlara büründü. Bu uğurlar Təbriz üsyançılarının bütün tranda irtica qüvvələri və bunlann başında duran Məhəmmədəli şah üzərində böyük qələbəsi idi. Qələbənin qazanılmasında Səttarxanın xidmətləri ölçüyəgəlməz idi. Təbrizin mühasirəsi dövründə Xiyaban məhəlləsindəki döyüşlərə başçılıq etmiş Bağırxan da çox əmək sərf etmişdi. Fədailərin, mücahidlərin, ümumiyyətlə, geniş kütlənin öz içərisindən çıxmış bu qəhrəman- lan - Səttarxanı «Sərdare-milli», Bağırxanı «Salare-milli». yəni hər ikisi milli sərkərdə (başçı) mənasını verən adlarla çağırması, əlbəttə əbəs deyildi (az sonra Azərbaycan əyalət əncüməni xüsusi qərarla bu adlan rəsmiləşdirmişdi). Bu tarixi döyüşlərdə «Gizli mərkəz» və onun başında duran Əli Müsyö və digərləri də böyük fedakarlıqlar göstərdi. Təbrizdə sentyabr-oktyabr aylanndakı qələbə sorağı Azərbaycanın, demək olar ki, bütün vilayətlərinə təsir etdi. Təbrizdən qo\*ulmuş qaragüruhçu dəstələr Azərbaycan vilayətlərinə daraşaraq, əhalini talayıb çatırdılar. Əyalət əncüməni və sosial-demokrat təşkilatının göndərdikləri fədai dəstələri və onlara qoşulmuş yerli mücahidlərin birgə fəaliyyəti nəticəsində noyabr-dekabr və 1909-cu ilin yanvar ay lan ərzində tək Maku istisna olmaqla Azərbaycanın bütün qərb vilayətləri (Xoy, Salmas, Marağa, Urmiya, Mərənd, Culfa) əks-inqilabçılardan təmizləndi. Bu vilayətlərdə əncümən hakimiyyəti bərqərar edildi. Azərbaycanın şərq vilayətlərində də irticaya qarşı etirazlar baş qaldırdı. Təbriz üsyançılannm qələbəsi tranın digər yerlərində inqilabçılarda böyük ruh yüksəkliyi yaratdı və inqilabi hərəkatın yeni yüksəlişinə səbəb oldu. Bu parlaq qələbə trandan xaricdə də güclü əks-səda doğurdu. Bakı, Tiflis, tstanbul. Nəcəf, hətta Peterburq, Paris və digər böyük şəhərlərdən Azərbaycan əyalət əncüməni və Səttarxanın ünvanına təbrik teleqramlan göndərildi.
istər Təbrizin müdafiəsi, istərsə də bundan sonrakı aylarda xaricdən Azərbaycan və ümumiyyətlə, İran inqilabçılanna tutarlı yardım da göstərilmişdir. Cənubi Azərbaycan Məşrutə inqilabı dövründə, xüsusilə 1908-ci il inqilabçılanna jyun çevrilişindən sonra Təbrizdə yenidən şiddət- xarici
yardım lənmiş və vətəndaş müharibəsi səviyyəsinə yüksəlmiş üsyan zamanı İran inqilabçılanna xarici ölkələrdən, ilk növbədə Qafqazdan, Mərkəzi Asiyadan, eləcə də Türkiyə və başqa yerlərdən mütəmadi şəkildə hər dürlü köməklik göstərilmiş, vuruşlann taleyində həlledici əhəmiyyəti olan yardımlar edilmişdi. İnqilaba ilk yardımı qonşu ölkələrə müvəqqəti iş üçün getmiş İran təbəələri göstərdilər. Bunlar başlıca olaraq Qafqaz, Mərkəzi Asiya və Volqaboyunun sənaye mərkəzlərində, limanlannda, müxtəlif nəqliyyat işlərində və eləcə də kənd təsərrüfatı sahəsində çalışan və böyük əksəriyyəti Cənubi Azərbaycandan gəlmiş fəhlələrdən ibarət idi. Onlar inqilab xəbərini eşidən kimi konstitusiyanı qorumaq üçün vətənə qayıtmağa və məşrutə hərəkatına yardım məqsədilə fəaliyyətə başladılar. Göstərilən vilayətlərdə sakin olan Cənubi azərbaycanlı tacir, xırda alverçi, sənətkar və digər iş sahibləri, o cümlədən İranın bəzi konsulxana məmurlan da bu işdə fəal iştirak etdilər. Toplanılan pula silah və s. hərbi sursat almır və gizli yollarla Təbrizə və b. şəhərlərə göndərilir, könüllülərin dəstə-dəstə İrana qayıtması təşkil olunurdu. Bu sahədə işlərin istiqamətləndirilməsində 1906-cı ilin sonlanndan etibarən Qafqazın və Mərkəzi Asiyanın əsas şəhərlərində yaranmağa başlayan İranın sosial- demokrat «İctimaiyyunəl-amiyyun» («Mücahid») partiyası təşkilatlan, xüsusilə partiyanın Bakı və Tiflis komitələri müstəsna rol oynayırdı. Bu dövrdə təkcə Qafqazda yaşayan iranlılar deyil, eyni zamanda Qafqaz xalqlannm - Azərbaycan, gürcü, dağlı və b. xalqlann mütərəqqi nümayəndələri, o cümlədən Qafqaz inqilabçılan, Təbriz üsyanına istər silah, pul və s. vəsait, istərsə də döyüşçü göndərmək cəhətdən ardıcıl və əvəzsiz kömək göstərmişlər. Qafqazda yaşayan iranlılann və qafqazlıların göstərdikləri yardım bir-birilə sıx əlaqədə həyata keçirilmişdir. 1908-ci il iyun ayının sonlanndan etibarən Təbrizdə şiddətli vuruşmalar başladıqdan sonra Təbriz «İctimaiyyunəl-amiyyun» təşkilatı RSDFP-nin Qafqaz Ölkə Komitəsinə müraciət edərək ondan yardım istədi. RSDFP-nin Qafqaz təşkilatlan bu müraciətdən sonra İran inqilabına maddi və mənəvi yardımı daha da gücləndirdilər. 92 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|