Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
qorumaq, demokratik azadlıqlan həyata keçirmək məqsədi daşıyan qüvvələr, o cümlədən inqilabçı ziyalılar 1909-cu il noyabr ayınm 15-də «İran demokrat partiyası»nı (İDP) yaradaraq, mübariz kütlələri bu partiya ətra- finda toplamaq üçün fəaliyyətə başladılar. Partiyanın siyasi orqanı «İra- ne-nou» qəzeti idi. Qəzetin redaktoru 1908-ci ildə trana ^İmiş, o cümlədən Cənubi Azərbaycan şəhərlərində, Rəştdə olmuş, sonra Tehrana gələrək buradakı iranlı dostlan və həmkarlan ilə İDP-nin yaradılmasında iştirak etmiş olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə idi. İran demokrat partiyasının şöbəsi isə Azərbaycanda yalnız 1910-cu ilin sentyabr ayında partiyanın sədri Seyid Həsən Tağızadənin iştirakı ilə yaradıldı. «Şəfəq» qəzeti bu partiyanın Azərbaycan əyalət komitəsinin orqam idi. Tehranda Sepəhdarın başçılığı ilə təşkil edilmiş hökumətin isə əsas məqsədi inqilabın dayağı olan mücahid və fədai dəstələrini tərk-silah etmək və dağıtmaq idi. 1909-cu il noyabnn 15-də açılan və Azərbaycan nümayəndələrinin də iştirak etdiyi ikinci məclis nümayəndələrinin əksəriyyəti Sepəhdar hökumətinin bu haqda təklifilə razılaşdı. Hökumət Səttarxan və Bağırxanm Təbrizdən uzaqlaşdınimasına Azərbaycan fədailərinin tərk-silah edilməsinin əsası və başlanğıcı kimi baxan İngiltərə və çar Rusiyasının təzyiqinə, hədələrinə cavab olaraq başda Səttarxan və Bağırxanm durduğu mücahidlərin Təbrizdən çıxanimasına çalışırdı. Bu məqsədlə 1910-cu il martın 11-də daxili işlər naziri Sərdar Əsəd Səttarxam Tehrana dəvət etdi. Bütün təkidli dəvətlərə, arasıkəsilməyən teleqramlara baxmayaraq, Səttarxan Tehrana getməkdən imtina etsə də, imperialist dövlətlərin qan tökməyə hazırlaşdıqlan haqqında məlumat aldıqda, bunun qarşısını almaq məqsədilə Təbrizdən çıxmağa razılıq verdi. 1910-
cu il martın 19-da Təbrizdə təntənə ilə yola salman Səttarxan və Bağırxan 100 nəfər fədainin müşayiətilə aprelin 15-də Tehrana çatdıqda məclis nümayəndələrindən, dövlət üzvlərindən, Tehran əhalisinin bütün sosial qüvvələrinin nümayəndələrindən ibarət möhtəşəm bir izdiham tərəfindən son dərəcə böyük hörmətlə qarşılandılar. O dövrün mətbuatının yazdığına görə, həmin vaxta qədər heç bir siyasi, ictimai xadim, heç bir ruhani və xarici qonaq, hətta şah belə təntənə ilə qarşılanmamışdı. Tərk-silah haqqında fədai başçılan ilə əldə edilmiş razılığa baxmayaraq, Səttarxan və onun ətrafındakı mücahidlərə, onlara Tehranda qoşulmuş fədailərə qarşı daşnak Yefremin başçılıq etdiyi 6 min nəfərlik müxtəlif silahlı dəstələr tərəfindən xaincəsinə basqın edildi. Mücahid
lərdən 18 nəfər həlak oldu, 40 nəfər, o cümlədən Səıtarxan yaralandı. 300-ə yaxın fədai həbsə alındı. Bundan sonra Səttarxan \*ə Bağırxan Təbrizə qayıtmaq istəsələr də, Tehran hökuməti icazə vermədi. Bu isə əslində sürgündə qalmaq demək idi. 1910-
görkəmli başçılanndan Əli Müsyö həyatdan köçdü. Bu hadisələrdən sonra vali Müxbirüssəltənənin Azərbaycanda demokratik qüvvələrə qarşı təqibləri daha da gücləndi. 1911-ci ilin əvvəllərində 0, bir sıra siyasi və ictimai xadimləri həbs etdirdi. Bu təqiblər Təbrizdə əhalinin həyəcanına səbəb oldu. Əhali Müxbirüssəltənənin Təbrizdən çıxanimasını tələb etdi. Məclis Təbriz əhalisinin tələbini yerinə yetirməyə məcbur oldu. Müxbirüssəltənə valilikdən götürüldü. Təşkilati cəhətdən xeyli zəifləyən əncümənə yeni seçkilər başlandı. İnqilab başçılannın birliyi ilə əncümən hakimiyyəti yenidən möhkəmləndi, demokratik qüvvələr, xüsusilə Təbriz sosial-demokrat təşkilatı, demokrat partiyasının Azərbaycan təşkilatı bütün vilayətlərdə vəziyyəti qaydaya salmaqda əyalət əncüməninə, müvəqqəti vali Amanulla Mirzəyə yardım göstərdilər. Az müddət ərzində Mərənd, Xoy, Salmas və s. vilayətlərdə əncümən hakimiyyəti yenidən bərqərar edildi və möhkəmləndirildi. İnqilabın yatınlması İng'ltərə və çarizmin keçmiş şah Məhəmmə- dəlinin 1911-ci ilin iyulunda irana qayıtmasına şərait yaratması ilə ölkədə siyasi vəziyyət yenidən gərginləşdi. İrtica baş qaldırdı. 1911-
hücuma başladılar. Təbrizdə şiddətli vuruşmalar oktyabnn əwəllərinə- dək davam etdi. Əks-inqilab qüvvələrinin şəhərin müxtəlif istiqamətlərindən hücumlanna baxmayaraq, onlar Təbriz fədailəri qarşısında məğlubiyyətə uğradılar. Cənubi Azərbaycan mücahidləri yenə qalib gəldilər. Azərbaycanın bir sıra başqa şəhərlərində yenidən könüllü fədai dəstələrinin təşkilinə başlanıldı. İranın digər vilayətlərində də keçmiş şahın əks-inqilabi 5dirüşünə qarşı əhalinin geniş kütlələrinin şiddətli vuruşması müvəffəqiyyətlə nəticələndi. Şah bu dəfə ölkəni həmişəlik tərk etməli və Rusiyaya dönməli oldu. Lakin ruspərəst Məhəmmədəli şahı hakimiyyətə qaytarmaq cəhdi baş tutmadıqda Rusiya diplomatiyası İranda inqilabı boğmaq üçün yeni bəhanə arayıb tapdı. Bu qayda ilə çar səfiri İrana dəvət olunmuş amerikalı müşavir M.Şusterin ölkədə fəaliyyətinin guya Rusiyanm 99 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|