Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
ölkə komitəsinin qəranndan sonra Qafqaz inqilabçılan özləri ilə silah, bomba və partlayıcı maddələr götürməklə dəstə-dəstə Təbrizə getməyə başladılar. Bu işdə Bakı və Tiflisdə yaranmış yardım komitələri, «İctimaiyyunəl-amiyyun» təşkilatlan mütəşəkkil fəaliyyət göstərdilər. Qafqazdan gedən mücahidlər Rusiyanın müxtəlif şəhərlərindən aldıqlan silahdan əlavə, Təbrizə bomba hazırlanması üzrə mütəxəssislər də aparmışdılar. Təbriz, Xoy, Salmas, Zunuz və digər şəhərlərdə gedən vuruşmalarda Qafqaz inqilabçılannın göstərdiyi fedakarlıq xüsusilə diqqətəlayiqdir. Təkcə Təbrizdə onlardan 800 nəfərə qədər iştirak etmişdir. Onlar öz bacarığı, qorxmazlığı və igidliyi ilə inqilabçılann, ümumiyyətlə, əhalinin dərin hörmətini qazanmışdılar. Təkcə Təbriz vuruşmalannda Qafqaz so- sial-demokratlanndan 22 nəfər həlak olmuş, bir çoxlan yaralanmışdı. Həmin illərdə Qafqazda, xüsusilə Bakıda nəşr edilən «İrşa6>, «Həyat», «Tazə həyat» və digər qəzetlər, «Molla Nəsrəddin» jurnalı İran inqilabına böyük mənəvi yardım göstərirdi. Bakı və ümumiyyətlə. Şimali Azərbaycan varlılannm müəyyən ci- nahı da İranda demokratik quruluşun yaranması ilə maraqlanır və İran inqilabına yardım göstərməkdən çəkinmirdilər. Azərbaycan milli burjuaziyasının ən görkəmli nümayəndəsi məşhur xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin İran inqilabçılanna hərtərəfli yardımı xüsusi qeyd edilməlidir.’ Mərkəzi Asiyanın Aşqabad, Buxara, Mərv, Səmərqənd, Cərcou və başqa şəhərlərində sakin olan və müxtəlif peşə sahələrində çalışan iranlılar də vətəndə demokratik quruluşun yaranmasında iştirak etmişlər. 1908-ci ilin iyun ayından Təbrizdə başlanmış silahlı üsyan zamanı onlann Aşqabad və digər şəhərlərdə yaratdığı əncümənler İranda konstitusiya bərpa edilənədək on minlərlə manat miqdannda topladıq- lan pula tüfəng, patron, bomba, tapança, bant və s. hərbi ləvazimat alır, gizli yollarla Krasnavodskdan Bakıya, oradan da Təbrizə və ya Rəştə göndərirdilər. İran inqilabının qələbəsi Türkiyə şəhərlərində yaşayan və əsasən ticarətlə məşğul olan iranlılara da (bunlann da əksəriyyəti azərbaycanlı ' Azərbaycan iri buıjuaziyası nümayəndələrindən H.Z.Tağıycvin, habelə Teymur- xan şuradan N. Mütəllibovun tran inqilabına yardım olaraq böyük miqdarda pul vəsaiti və silah göndərməsini həm çar Rusiyasının irandakı rəsmi nümayəndələri, həm də Bakı şəhərinin mühafizə bölməsinin baş məmuru 1908-1909-cu illərdəki rəsmi məlumatlarında qeyd edirdilər. {Bax: Gürcüstan SSR MDTA, f.3, iş 78. vər. 61,147.)
idi) təsir göstərmiş, onlarda İranın yeni inkişaf yoluna düşəcəyi inamını gücləndirmişdi. Onlar 1908-ci il iyun çevrilişindən sonra Təbrizdə başlayan üsyan xəbərini alan kimi Təbrizə və İranın başqa vilayətlərinə yardım göstərməyə başladılar. Bu məqsədlə həmin ilin iyul ayında İstanbulda iranlıların səadət əncüməni («Əncüməne-Səadəte-İraniyan») təşkil edildi. İstanbulda, Londonda, Parisdə və Avropanın başqa ölkələrinin pay- taxtlarındakı məşrutə tələb edən «Məşrutə tələban» komitələri də Təbriz üsyançılanna pulla və silahla yardım göstərirdilər. Beləliklə, Təbriz inqilabçılannin, ələlxüsus Səttarxanm silahlı dəstəsinin qələbəyə qınimayan inamla müşayiət olunan böyük fədakarlığı və xaricdəki məsləkdaşlann yerində və vaxtında göstərdiyi yardımı nəticəsində Təbrizdə, daha sonra Cənubi Azərbaycanın əksər bölgələrində irtica üzərində qələbə çalmaq mümkün oldu. İnqilabın mərkəzinə çevrilmiş Təbrizin həmin tarixi qələbəsi bütün İranı yenidən ayağa qaldırdı. Bununla da konstitusiyanın bərpa edilməsinə və İranda digər demokratik tədbirlərin həyata keçirilməsinə şərait yarandı. Cənubi Azərbaycan- 1908-ci ilin oktyabnnda Təbrizdəki qələbə ilə *d/mokraük**^° İranın məşrutə hərəkatı tarixində və Azərbaycan tədbirlər xalqının mübarizəsində yeni dövr başladı. Təbrizdə əyalət əncüməni yeni tərkibdə işə başlamaqla yanaşı, Azərbaycan vilayətləri irtica qüvvələrindən təmizləndikcə həmin bölgə mərkəzlərindəki əncümənlər də öz fəaliyyətini bərpa etdi. Eyni zamanda Azərbaycanın digər vilayətlərinin əks-inqilabdan təmizlənməsi davam etdirildi və əyalətin iqtisadi və mədəni həyatının bərpası sahəsində tədbirlər həyata keçirildi. İlk öncə dörd ay mühasirə və hərb şəraitində yaşamış Təbrizdə normal və adi həyatı bərpa etmək sahəsində geniş fəaliyyətə başlanıldı. İlk növbədə şəhərin iqtisadi mərkəzi olan bazar yenidən açıldı. Yaradılmış xüsusi komissiyanın fəaliyyəti nəticəsində yaxın rayonlardan taxılın və digər ərzaq mallannm Təbrizə gətirilməsi təmin olundu. Hökumət idarələri vətənpərvər qulluqçulann əli ilə yenidən təşkil edildi. Şəhər bələdiyyə əncüməni şiddətli vuruşmalar dövründə qərbdən şərqə doğru şəhərin ortasında yaranmış səngərləri və barrikadalan ləğv etdi. Uçub dağılmış və yandırılmış binalar, dükanlar və s. sürətlə təmir edilməyə, şəhər abadlaşmağa başlandı. Şəhərdə təhlükəsizliyi və asayişi möhkəmləndirmək üçün 400 nəfər polis qulluqçusu, 500 nəfər atlı, 1000 nəfər piyada polisdən ibarət şəhər polis idarəsi yenidən təşkil
edildi. Məktəblər (o cümlədən yeniləri), kitabxanalar açıldı. Vilayət mərkəzlərində də yenitipli məktəblər açıldı. Məktəblərdə ilk dəfə olaraq dərslər ana dilində keçilməyə başlandı. Bütün İranda ilk dəfə Təbrizdə ictimai xəstəxana açıldı. «Naleye-millət», «Əncümən» və «Mü- savaD> qəzetləri nəşr edilməyə başladı. Bu və digər tədbirləri Cənubi Azərbaycanda ali hakimiyyət orqanı kimi fəaliyyət göstərən Azərbaycan əyalət əncüməni «Gizli mərkəz» ilə sıx əlaqədə olmaqla yenidən bərpa etdiyi «Ədliyyə», «Nəzmiyj'ə», «Maliyyə», «Bələdiyyə», «Maarif>> idarələri şəklində hakimiyyət strukturları vasitəsilə həyata keçirirdi. Əyalət əncüməni əyalətin hərbi cəhətdən möhkəmləndirilməsinə xüsusi diqqət verirdi. Oktyabrın 19-da Əyalət əncüməninin iclasında Hərbi Şuranın başçısı Səttarxan inqilabi qoşunun Ali baş komandanı, Bağırxan isə onun müavini seçildi. İranın digər Sentyabr-oktyabr qələbələrinin təsirilə ölkənin yerlərində inqilabın paytaxtı Tehranda, Xorasan və Kirman əyalətlə- yenidən dirçəlməsi Gilan, İsfahan, Buşehr və başqa vilayətlər də konstitusiya tərəfdarları yenidən hərəkətə gəldilər. İranda inqilab yenidən canlandı. İnqilabı öz ardınca aparmaqdan əlavə, təbrizlilər və yerlərdə yaradılmış «Səttar komitələri» İranın digər əyalət və vilayətlərində, məsələn, İsfahan və Rəştdə olduğu kimi, üsyançılara bilavasitə yardım da göstərirdilər. Məhz bu yardım nəticəsində 1909-cu ilin yanvannda İsfahanda üsyan uğur qazandı. Qarşıda Tehrana hücum planı dururdu. Hücumun hazırlanması və həyata keçirilməsi haqqında Səttarxan isfahanlılar və rəştlilərlə danışıqlar aparırdı. Ən əhəmiyyətlisi bu idi ki, mərkəzi Tehran hökuməti iflic vəziyyətinə düşdü3rii bir halda, İranın üsyan etmiş bir çox əyalət və vilayətləri şah hakimiyyətini tanımaq istəmir, öz nümayəndələrini seçərək Təbrizə göndərirdilər. Həmin nümayəndələr əyalət əncüməninin İranın milli məclisi yerində, Səttarxanı isə yeganə başçı görmək istədiklərini bildirirdilər. Bu cəhət də çox əlamətdardır ki, gələn nümayəndələr yerlərdə toplanmış dövlət vergilərini də özləri ilə gətirərək Azərbaycan əyalət əncüməninə təhvil verirdilər. Deməli, inqilabi əyalət və vilayətlər Azərbaycana, onun baş şəhəri Təbrizə inqilabın siyasi və mənəvi mərkəzi kimi baxmaqla yanaşı, onun əyalət əncümənini Ümumiran miqyasında yeganə hakimiyyət orqanı kimi qəbul edirdilər. Bu etimada arxalanan Səttarxan oktyabr qələbəsindən sonra şaha göndərdiyi ultimatum xüsusiyyətli teleqramla konstitusiyanın bərpası.
Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|