Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
muş işləri müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmək və bu işlərə nəzarət etmək məqsədilə 19l6-cı ilin iyulunda iri regionlar üzrə xüsusi komissiyalar təşkil etmək haqqında qanun verildi. Qafqaz dairəsi intendant idarəsinin xüsusi Qafqaz gön-dəri komissiyası yaradıldı. Belə komissiyalar Gəncə və Bakıda da təşkil olunmuşdu. Qafqaz dairə intendantlığı Azərbaycanda gön-dərini bu komissiyalann köməyi ilə tədarük edirdi. Xammala və məmulata sabit dövlət qiymətləri qoyulsa da, möhtəkirliyin öhdəsindən gəlmək mümkün olmurdu. Azərbaycanın yeyinti sənayesində mühüm rol oynayan balıq emalı müharibə dövründə cəbhə üçün işləyən istehsal sahələri sırasında idi. Balıq sənayesi sahəsindəki mövcud çətinlikləri nəzərə alan Nazirlər Şurası 1915-ci il 16 yanvar qəran ilə balıq vətəgələrinin icarəsi müqabilində xəzinəyə verilməli olan nağd pul əvəzində banklarda müəssisələri girov qoymağa icazə verdi. Beləliklə, balıq sənayesi sahibləri milyonlarla manat pul girov qo3onaqdan xilas oldular və bu vəsaiti istehsala qoymaq imkanı yarandı. Əsasən iri kapitalın hökmranlıq etdiyi balıq sənayesində milyonlarla manat kapitala sərəncam verən kapitalistlər dövlət sifarişlərini yerinə yetirliklərinə görə hər cür imtiyazdan istifadə edirdilər. Belə bir şəraitdə iri səhmdar cəmiyyətlərindən 1916-cı ildə 12 mln. manat kapitalla təsis edilmiş «Kaspi-Tağıyev», «Rıbab> və başqalan istehsalda apancı rol oynayır və qiymətləri diktə edirdilər. Məhz iri kapitalistlərin tələbi ilə balıq məhsullan hərbi yüklərdən sonra daşınırdı. 1914-1915-ci illərdə çay-göllərdə və dənizdə ovlanmış qırmızı balıqlann' və əldə edilmiş qara kürünün miqdannda ciddi dəyişiklik baş verməmişdi. 1914-cü ildə 425 min ədəd bu növ balıq tutulmuş və onlardan 21 min pud qara kürü alınmışdısa, 1915-ci ildə müvafiq olaraq 529 min ədəd və 22 min pud olmuşdu. Həmin illərdə 35 mln. ədəd axçalı balıqlar da tutulmuşdur. Natamam məlumata görə, 1916-cı ildə 175 min pud qırmızı və 1,6 mln. pud axçalı balıq ovlammşdısa, 1917-ci ilin iyununa qədər 92 min pud qırmızı və 1,5 mln. pud axçalı, eləcə də başqa növ balıq tutulmuşdu. Həmin illərdə müvafiq olaraq 14,3 min pud və 9,2 min pud qara kürü alınmışdı. Əgər nəzərə alsaq ki, bu rəqəmlər yalmz ilin birinci yansını əhatə edir, onda qətiyyətlə demək olar ki, 1917-ci ildə balıq sənayesində geriləmə hələ başlamamışdı. Əsasən fəhlələrin, müharibə ' Qınnızı balıqlara nərə, ağ balıq, uzunburun daxildir. 112 dövründə isə əsgərlərin ərzaq məhsuluna deıxil edilmiş siyənək balığı nın ovlanmasmda isə geriləmə baş vermişdi. 1915-ci ilə cəbhəyə və sənaye müəssisələrinə 6,5 mln. pud siyənək balığı göndərilmişdisə, 1916-cı ildə bu, 5,3 mln. puda və 1917-ci ildə isə 5 mln. puda enmişdi. Tütün məmulatına artan tələbat bu sahəyə kapital axını yaratmışdı. Müharibənin ilk iki ili ərzində məhsul istehsalının çoxalması məhz tütün məmulatına ehtiyacın birə-beş artması ilə əlaqədar idi. 1916-cı ildən Azərbaycanın tütün emalı fabrikləri cəbhə üçün işləyən müəssisələr siyahısına daxil edilmiş və bu istehsal sahəsi dövlət inhisannda olmuşdu. Məmulat sabit dövlət qiymətləri ilə xind olunurdu. Birinci Dünya müharibəsi dövründə, əvvəlki illərdə olduğu kimi, Azərbaycanda 10 tütün fabriki işləyirdi. 1915-ci ildə 20 min pudadək tütün məmulatı göndərilmişdi. Dövlətə tütünün pudu 32 manata, dövlət inhisarından kənarda isə daha baha satılırdı. Spirtli içkilər və duz istehsalı dövlət inhisannda idi. 1915-ci ildə xəzinəyə məxsus daş duz mədənlərindən 200 min pud, «Kəlbalıxanov qardaşlan və K®» şirkətinin mədənlərindən isə 150 min pud, 1916-cı ildə həm dövlətin və həm də şirkətin mədənlərindən 370 min pud və nəhayət, 1917-ci ildə isə bundan 1,5 dəfə çox daş duz çıxanimışdı. Bundan başqa, Bakı quberniyası ərazisindəki göllərdən təxminən elə bu qədər şor duz əldə olunurdu. Naxçıvan daş duz mədənlərində Rusiya Müdafiə Nazirliyinin əsgərləri işləyirdilər və çıxarılan duz birbaşa hərbi idarələrə göndərilirdi. Birinci Dünya müharibəsi dövründə spirtli içkilər istehsalı sahəsində əsas kapitalı 10 mln. manat olan 3 iri səhmdar cəmiyyəti yaradılmışdı. «Zaqafqaziya şərabçılığı» və «Cənub şərabçılığı» səhmdar cəmiyyətləri «Hümmel qardaşlan» və «Forer qardaşlan» şirkətləri əsasında təsis edilmişdilər. Cəmiyyətlərin müəssisələri Gəncə quberniyası ərazisində yerləşirdi. Azərbaycanda 8-9 konyak zavodu işləyirdi, ölkəmizdə hər il 500-600 min vedrə pivə istehsal olunurdu. Bu istehsal sahələrində əldə edilən içkilər sabit hökumət qiymətlərilə müvafiq dövlət idarələrinə satılırdı. Azərbaycanın yeyinti sənayesində biyan kökü emalı, xüsusilə fərqlənirdi. Müharibənin ilk ilində bu sahədə bir qədər geriləmə olsa da, sonrakı ildə istehsalda vəziyyət düzəlmişdi. 1915-ci ildə 3,5 mln. manatlıq biyan kökü emal edilmişdi. İngiltərədə və Amerikada quru biyan kökünün pudu 2,5-3 manata, hazırlanmış cövhərin pudu isə 40 manatdan yuxan gedirdi. 113 Müharibə illərində ölkəmizdə çiyid yağı istehsalında da tənəzzül baş verməmişdi. 1915-ci ildə 600 min pud çiyiddən 60 min pud yağ və 240 min pud jmıx əldə edilmişdi. Həmin ildə Ləki çiyid yağı istehsalı zavodu yeni təsis edilmiş «Pambıq və yağ» səhmdar cəmiyyətinin ixti- yanna keçmiş və cəmiyyət sabun istehsalı üçün aynca zavod tikdirmişdi. 1917-ci ilin əvvəllərində çiyid və çiyid yağının ayn-ayn şəxslərə və firmalara satılması qadağan edildi. İstehsal edilmiş çiyid və çiyid yağı icbari şəkildə Ümumqafqaz ölkə ərzaq idarəsinə təhvil verilməli, onlann xınd edilməsi bütünlüklə bu idarəyə həvalə edilmişdi. Başqa sözlə desək, mühüm bir istehsal sahəsi də dövlət inhisanna keçmişdi. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı müharibənin törətdiyi çətinliklərlə əlaqədar ağır vəziyyətə düşmüşdü. Azərbaycanda əkin sahələri ixtisar edilmiş və mal-qaranın sayı xeyli azalmışdı. Vergilər kəndlilər üçün ağır yük olaraq qalırdı, üstəlik müharibəyə çağınimadığma görə hər bir çağınşçı ailəsindən xüsusi vergi alınırdı. Lakin 1915-ci ildən arxa cəbhədə yardımçı işlərdə istifadə etmək üçün Azərbaycandan 50 mindən artıq gənc səfərbər olunmuşdu. Əkin sahələri 910 min desyatindən 1915-
ci ildə 620 min desyatinə enmişdi. Sonrakı illərdə azalma davam etmişdi. Taxıl istehsalı 50% azalmışdı. 1917-ci ildə 1913-cü ilə nisbətən davarlann sayı 500 min baş, iribuynuzlu mal-qaranın sayı isə 480 min baş azalmışdı. Hündürlüyü iki arşından yuxan olan atlann çox hissəsi cəbhəyə səfərbər olunmuşdu. Ona görə də iş heyvanlan çatışmırdı. Elə qəzalar vardı ki, iş heyvanlan 50%-dən çox deyildi. Kəndli ailələrinin yanya qədərinin heç bir əmək aləti və qoşqu qüvvəsi yox idi. Kəndlərdə işçi və qoşqu qüvvəsi çatışmadığından torpağı əkib becərmək daha da çətinləşmişdi. Müharibə illərində əkinçiliyin bütün sahələri kimi texniki bitkilər əkini sahələri də kəskin ixtisar edilmişdi. 1916-cı ildə pambıq əkin sahələri 1913-cü ildəki 105 min desyatindən 68 min desyatinə və 1917-ci ildə isə 37 min desyatinə düşmüşdü. Həmin ildən bu istehsal sahəsi tənəzzülə uğrayırdı, yəni əkin sahələrinin üçdə iki hissəsində pambıqçılıqla məşğul olunmurdu. Bununla belə, 1916-cı ildə Cənubi Qafqazda becərilən pambıq əkinlərinin (94300 des.) 72,2%-i (68089 des.), 1917-ci ildə isə 52700 des. torpağın 70,2% (37027 des.) yenə də Azərbaycanın payına düşürdü. 1915-
ci ildə Azərbaycanda cəmi 139 min pud barama əldə edilmişdi. Bu isə əvvəlki illərdə becərilən baramanın təxminən 50%-ə qə- dəri idi. 1917-ci ildə Azərbaycanda 130 min pud barama becərilmişdi. 114 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|