Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
məhsullanmn əldə edilməsində mühüm aşqar olan kükürd turşusu istehsalında az müddət coşqun inkişaf baş vermişdi. Bu da, heç şübhəsiz ki, neft məhsullanna cəbhənin artan tələbindən irəli gəlirdi. Cəbhə üçün vacib olan toluol və benzol istehsalı ilə məşğul olan zavodlarda 1917-ci ildə 50 min pud toluol və 90 min pud benzol əldə edilmişdi. 1916-
beşi işləyirdi. Neft emalı sənayesi xroniki surətdə neft hasilatından geri qalırdı. Əgər 1913-cü ildə neftayırma zavodlanna 320 mln. pud neft verilmişdisə, 1917-ci ildə bu 225 mln. puda bərabər olmuşdu. Lakin zavodlar 1917-
keçirmişdi. Dəmiryolu nəqliyyatı, əsasən Müdafiə Nazirliyinin xidmətinə verildİ5dndən, mülki yüklərin daşınması çətinləşmişdi. Dəniz yolu isə daşımaların öhdəsindən gələ bilmirdi. Müharibə dövründə istehsalın təmərküzləşməsi yüksək və neftçı- xarmada iri cəmiyyətlərin rolu böyük idi. Altı iri səhmdar cəmiyyəti («Nobel, qardaşları», «Bakı neft cəmiyyəti», «Xəzər-Qara dəniz cəmiyyəti», rus «Neft» cəmiyyəti və başqalan) 1915-ci ildə çıxanlan neftin 38,6%-ni, 1916-cı ildə isə 40%-ə qədərini vermişdi. 1916-cı ildə təkcə «Nobel qardaşlan» şirkəti 76 mln. pud neft hasil etmişdi. Neft emalında da bu cəmiyyətlər hakim rol oynayırdılar. Emal məhsullarının 33%-ni «Nobel qardaşlan», «S.M.Şibayev» və «A.Mantaşev» şirkətləri vermişdilər. İmperiyanın hər yerində olduğu kimi, Azərbaycanda da dəmiryol və su nəqliyyatının işi pozulmuşdu. Hətta hazır məhsullar belə, daşınıb apanla bilmirdi. Bu vəziyyətdən ən iri inhisar birlikləri istifadə edərək nəqliyyat vasitələrini öz əllərində cəmləşdirmişdilər. Təsadüfi deyildir ki, 1916-cı ildə neft məhsullanmn 70%-ni cəbhə üçün işləyən müəssisələrə yalnız «Nobel qardaşlan» konserni satmışdı. Müharibə şəraiti maliyyə vəsaitinə son dərəcə bö>ük ehtiyac yaratmışdı. İri banklarla inhisarlann işgüzar əlaqələri güclənmiş və bankların nüfuzu artmışdı. 1917-ci ilədək əsas kapitalı 318 mln. manat olan 60 neft sənayesi müəssisəsi səhmdar kommersiya banklannın iqtisadi təsiri altına düşmüşdü. Müharibə ilə bağlı olaraq bütün məhsullann qiymətləri durmadan artırdı. Dövlət istehsalı və qiymətləri tənzim etmək üçün bir sıra təşkilatlar yaratmış və sabit dövlət qiymətləri qoymuşdu. Yanacaq istehsal edən sahələrdə tənzim üçün yaradılmış «OSOTOP» - dövlətin müda
fiəsi üçün və ictimai müəssisələri və nəqliyyatı yanacaqla təmin etməkdən ötrü lazım olan tədbirləri müzakirə etmək üçün yaradılmış xüsusi müşavirə də ümidi doğrultmadı. Hökumətin tənzim siyasəti istənilən nəticəni vermədi. İqtisadi həyatı bürümüş təsərrüfat dağınıqlığı və böhran daha da dərinləşmişdi. Neft sənayesindəki çətinliklərdən biri də işçi qüvvəsi məsələsi idi. Bakı neft mədənlərində, zavod və fabriklərdə çalışan və xristian əhalidən olan 13 min nəfərə qədər fəhlə cəbhəyə aparılmışdı. İstehsal sahələrində onlan azərbaycanlılar əvəz etmişdilər və ona görə də müharibə illərində sənaye sahələrində çalışan azərbaycanlı fəhlələrin xüsusi çəkisi xeyli yüksəlmişdi. Azərbaycanda ümumi təsərrüfat dağınıqlığı neft sənayesi ilə bərabər digər sahələri də bürümüşdü. Dünya müharibəsi başlanandan sonra Azərbaycanın əlvan metallurgiya sənayesinin əsasını təşkil edən Gədəbəy zavodu da Rusiyanın «Mis» sindikatının üzvü kimi dövlətin hərbi sifarişlərinin yerinə yetirilməsinə cəlb olunmuşdu. 1911-1917-ci illər üçün bağlanmış müqaviləyə görə, «Mis» sindikatı üzvlərinin, o cümlədən Gədəbəy zavodunun istehsal etdiyi misi satmaq hüququ bütünlüklə «Voqau və K®» konserninə verilirdi. Misi axıradək emaldan keçirmək imkanı olmayan bu zavodların çoxu Moskvanın mis prokatı zavodları inhisan ilə mübarizə apara bilmir, əksər hallarda ona tabe olmaq məcburiyyətində qalırdı. Birinci Dünya müharibəsi illərində «Mis» sindikatı ilə mis prokatı zavodlan inhisan arasında gedən mübarizə gah birincinin, gah da ikincinin üstünlüyü ilə gedirdi. 1915-ci ildə Mərkəzi hərbi-sənaye komitəsinin Metal şöbəsi nəzdində yaradılmış xüsusi Komitəyə hökumət nümayəndələri ilə yanaşı, inhisarların idarə heyətlərinin üzvləri də daxil edilmişdilər. Komitə imperiyada mis istehsalına və idxal olunan misə nəzarət etməli, bu misi mis prokatı zavodlan arasında bölüşdürməliydi. Dövlət-inhisar təşkilatı olan Komitə Azərbaycanın əlvan metallurgiya sənayesinin hərbi sifarişlərinin vaxtında yerinə yetirilməsinə də nəzarət edir, bu məhsul hərbi yüklər sırasında dəmiryollan ilə birinci yola salınır və gecikmə halları olmasın deyə, ona, əksər hallarda normadan artıq vaqon göndərilirdi. Hökumətin metallurgiya sahəsindəki tənzim siyasəti uğur gətirmir, ölkə daxilindəki istehsal getdikcə zəifləyirdi. Gədəbəy zavodu bu prosesdən loənarda qalmamışdı. Ona görə də mis istehsalı 1914-cü ildəki 56 min puddan 1917-ci ildə 23 min puda düşmüşdü. Zavodun məhsulu bu dövrdə, başlıca olaraq Moskvaya, Tulaya, Donetsk-Yuryev metallurgi 109 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|