Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
və meşələrlə örtülmüş sahələr də xalisəyə aid edilirdi. Xalisə torpaqlar iltizama verilir, yaxud da dövlət məmurlan tərəfindən idarə olunurdu. 3.
ruhanilərə bağışlanmış torpaqlar; bunlar əkilən torpaqlann 10%-ni təşkil edib vergilərdən azad idi. 4.
bunlar istifadəyə yararlı torpaqlann 14%-ni təşkil edirdi. Bu qəbilələr otlaqlardan və əkin yerlərindən istifadə üçün dövlətə müəyyən vergi verməli idilər. Çox zaman bu torpaqlar tayfa başçılarının mülkiyyətinə çevrilirdi. 5.
torpaqlar; bunlar əkinəyararlı torpaqlann 3,5%-ni təşkil edirdi. Bəhs edilən dövrdə bu növ torpaqlar iri mülkədarlar tərəfindən zəbt edildiyin- dəıl torpaq mülkiyyəti formalan içərisində azlığı təşkil edirdi və xır- damalik torpaqlar cərgəsində bilavasitə kəndlilərə məxsus torpaqlar çox cüzi qalmışdı. 6.
Ümumi - keçmiş icma torpaqlannm qalıqları; bunlar kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaqların cəmi 1%-ni təşkil edirdi. tranda torpaqların yandan çoxuna sahib olan iri mülkədar-feodallar, təkcə icma və xırdamalik torpaqlannı deyil, həm də şəriətə görə satıla bilməyən vəqf torpaqlannı da dolayısı yollarla satın alırdılar. tri mülkədarlann əlində böyük torpaq mülkiyyəti cəmlənmişdi. Belə feodallar, adətən öz mülklərini «Dövlətdə dövlət» hesab edir və mərkəzi hökuməti tanımırdılar. Qarabağ vilayəti torpaqlarının böyük hissəsini öz əlində cəmləmiş Əmir Ərşəd, Maku xanı Sərdar İcla- lüccəltənə, Ərdəbildə Nəcəfqulu xan Əmir Firuz və başqalan belə güclə və son dərəcə yerli feodallardan idi. Sərəncamında bir-iki min silahlı atlı dəstələri olan bu xanlar asılı kəndliləri ən kəskin şəkildə istismar etməkdən əlavə, torpaq mülklərini zəbt edirdilər. Cənubi Azərbaycanda iri torpaq sahiblərinin bir hissəsini ruhanilər təşkil edirdilər. Onlann geniş hüquqlan var idi. Təxminən bütün məhkəmə işləri yüksək rütbəli şəxslərin - müctəhid, şeyxülislam və b. nəzarəti altında idi, onlar, həmçinin mülki idarə işlərində də iştirak edirdilər. Əsrin əvvəllərindən etibarən ruhanilərin hüquqlan məhdudlaşdın İmiş və gəlirlərinin bir hissəsi xəzinəyə keçməyə başlamışdı. Lakin buna baxmayaraq, onlar xalqı talan etməkdə davam edirdilər. Beləliklə, Cənubi Azərbaycanda torpaqlar getdikcə daha çox iri torpaq sahiblərinin əlində cəmlənmişdi. 129 Cənubi Azərbaycan kəndi üçün səciyyəvi olan daha bir cəhət torpaq sahibləri sırasında tacirlərin xüsusi çəkisinin artması meyili idi. Məsələn, Urmiya rayonunda 1911-ci ildən sonrakı dövrdə mülkədar torpaqlannın 40%-ni iri tacirlər almışdılar. Demək olar ki, bütün torpaq sahibləri torpaqlan, bir qayda olaraq, xırda sahələrə bölüb icarə əsasında yardar-kəndlilərə paylayırdılar. Cənubi Azərbaycanın əsas kənd əhalisi yenə də rəiyyətlərdən - torpaqsız yardar-kəndlilərdən və azsaylı torpaq sahiblərindən - xırda- maliklərdən ibarət idi. Cənubi Azərbaycan kəndliləri arzu və istəklərini sözsüz yetirdikləri mülkədarlardan tamamilə asılı idilər. Mülkədarlar heç nədən çəkinmədən kəndlilərlə istədikləri kimi rəftar edirdilər. Bəzən onlar kəndliləri yerlərindən qovur, onlann əmlakını - ev, bağ və s. öz əllərinə keçirirdilər. Rəiyyətlərin bir qisminin mal-qarası, sadə istehsal vasitələri, bağ- bağçası və s. var idi. Təsərrüfatı olmayanlann bəziləri ən varlı xırda- maliklərin təsənüfatlannda günəmuzd işləyir, bəzən xırda sənətkarlıqla məşğul olur, çox zaman da kəsbkarlığa gedirdilər. Rəiyyətlərin əksəriyyəti mülkədarlann torpağını son dərəcə ağır şərtlərlə icarəyə götürməyə məcbur olurdular, xüsusilə mal-qarası, toxumu, istehsal alətləri olmayan belə kəndlilər isə mülkədar torpaqlannda çox ağır şəraitdə işləyirdilər. Əgər istehsal aləti və iş heyvanı olan kəndli məhsulun 40%-ni alır, qalan 60%-ni torpaq sahibinə verirdisə, çox zaman iş heyvam və istehsal aləti olmayan kəndli isə məhsulun 20%-ni özünə götürməklə 80%-ni mülkədara verirdi. Sonuncular faktik olaraq muzdlu kənd təsərrüfatı fəhlələri idilər. Xırdamalik kəndlilər tam mülkiyyət hüququ ilə xırda torpaq sahəsinə, istehsal alətlərinə, heyvanlara və s. sahib idilər. Varlı kəndlilər çox vaxt torpaqsız kəndlilərlə mülkədarlar arasında vasitəçi rolunu oynayırdılar, onlar mülkədarlardan götürdükləri iri torpaq sahələrini torpaqsız kəndlilərə icarəyə verir, əvəzində məhsulun 80-85%-ni alır və mülkədarlara isə 15-20%-dən çox vermirdilər. Cənubi Azərbaycanda əkinçilik alətləri aşağı səviyyədə qalmaqda idi. Kəndlilər torpaqlan ən sadə alətlərlə becərirdilər. Aqrotexniki vasitələrin tətbiqi barədə isə heç söhbət belə açmağa dəyməzdi. Ona görə kənd təsərrüfatında məhsuldarlıq çox aşağı səvij^də idi. Kəndli öz ailəsini minimum təmin etmək üçün çox gərgin işləməli olurdu. Kəndlilər torpaq sahibinə məhsulun müəyyən hissəsini ödəməkdən əlavə, hələ də bir çox feodal mükəlləfiyyətlərini də daşımah olur 130 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|