Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
bərpa etməli idilər. Bu taleyüklü suala cavab tapmaq məqsədilə müsəlman xalqlannm nümayəndələri 1917-ci ilin mart-aprel aylarında Krımda, Daşkənddə, Orenburqda və digər yerlərdə müzakirələr keçirməyə başladılar. 1917-ci il aprelin 15-20-də Babda keçirilən Qafqaz Müsəlmanlarının I Qurultayı Rusiyadakı türklüyün gələcək siyasi istiqaməti və taleyi baxımından uğurlu addım oldu. Qurultayda M.Ə.Rəsulzadə ərazi muxtariyyəti haqqında danışdı və imperiyadab digər müsəlman vilayətlərinə muxtariyyət verilməsi barədə xüsusi qərar qəbul edildi. Qurultay Rusiya müsəlmanlannm birləşdirilməsi şüan altında keçdi. Qurultayda «Federalist»lərlə «Müsavat»çılar əsas prinsipial məsələlər üzrə həmrəy çıxış etdilər. Məhz bu qurultayda hər ib partiyanın gələcəkdə birləşməsi üçün zəmin hazırlandı. 1917-ci il iyunun ibnci yansmda «Müsavat» partiyası ilə «Federa- listlər partiyası» birləşdi və beləliklə, «Federalistlərin türk demokratik Müsavat partiyası» yarandı. Bu birləşmədən sonra ib səlahiyyətli bürodan ibarət Mərkəzi Komitə yaradıldı. Partiyanın Mərkəzi Komitəsinin Bakı bürosuna M.Ə.Rəsulzadə, M.H.Hacınski, M.Rəfiyev, M.Vəkilov və Mərkəzi Komitənin Gəncə bürosuna Nəsib bəy Yusifbəyli, Həsən bəy Ağayev, M.M.Axundov, Şəfıbəy Rüstəmbəyov və başqalan daxil oldular. «Federalistlərin türk demobatik müsavat partiyasımın təkcə Azərbaycanda deyil, həm də Həştərxan, Stavropol, Moskva, Kiyev, Xarkov, Daşkənd, Aşqabad, Tiflis, İrəvan, Təbriz, Rəşt, İstanbul və başqa şəhərlərdə şöbələri fəaliyyət göstərirdi. Rusiyada burjua respublikası çərçivəsində müsəlmanlara mədəni- milli muxtariyyət verilməsini tələb edən tatar burjuaziyasından fərqli olaraq, federalistlər Rusiyada federativ burjua respublikası çərçivəsində ərazi muxtariyyətinin tərəfdan idilər. Bu ideyanı əsasən Azərbaycanın milli sənaye burjuaziyası nümayəndələri (Hacı Zeynalabdin Ta- ğıyev, Musa Nağıyev, Murtuza Muxtarov, Mirzə Əsədullayev, Ağabala Quliyev və b.) müdafiə edirdilər. Onlar Qafqazda, Türküstanda və başqa müsəlman regionlarındakı federalistlərə mənəvi və maddi kömək göstərirdilər. Bu müxtəlif fikirləri, təklifləri müsəlmanların ali məclisində müzakirə edib ümumi bir qərara gəlmək lazım idi. Ona görə Ümumrusiya müsəlmanlar qurultayına hazırlaşmaq üçün IV Dövlət Dumasının müsəlman fraksiyası duma vəkili Əhməd Salikovun başçı- hğı ilə «Rusiya müsəlmanlarının müvəqqəti mərkəzi bürosu»nu təşkil etmişdi. «Büro» 109 maddədən ibarət təkliflər hazırlamışdı. Ümumru 123 siya müsəlmanlan qurultayı 1917-ci il mayın 1-dən 11-dək Ş.Əsədullayevin xərci ilə Moskvada tikilib müsəlmanlann sərəncamına verilmiş binada açıldı. Qurultaya nəzərdə tutulmuş 500 nəfər əvəzinə 900-ə qədər nümayəndə gəlmişdi. Qurultayda imperiyanın müxtəlif bölgələrindən gəlmiş onlarla qeyri-müsəlman nümayəndəsi də iştirak edirdi. Qurultayın gündəliyində milli-məhəlli muxtariyyət, maarif və mədəniyyət, müəssislər məclisi, toıpaq, əsgəri qurumlar, siyasi təşkilatlar və digər məsələlər qoyulmuşdu. Gündəlikdəki milli-məhəlli muxtariyyət, Rusiyanın idarə forması və s. məsələlərə münasibətdə türk xalqlan liderlərinin fikirləri köklü şəkildə fərqlənirdi. Mayın 3-də Əhməd Salikovun məruzəsindən dərhal sonra mübahisələr başlandı. Onun və tərəfdarlannm fikrincə, Rusiya unitar dövlət kimi qorunub saxlanılmalı, milli azlıqlara, o cümlədən türk xalqlanna yabız mədəni muxtariyyət verilməli idi. Bu təklif M.Ə.Rəsulzadənin qəti etirazma səbəb oldu. Federalizm tərəfdan olan Rəsulzadənin irəli sürdüyü milli-məhəlli muxtariyyət təklifini bəyənənlər çoxluq təşkil edirdi. Müzakirə olunan məsələlərlə əlaqədar qurultayın rəyasət heyətinə göndərilən təkliflərin, demək olar ki, hamısında milli-məhəlli muxtariyyət məsələsi irəli sürülmüşdü. Rusiyada dövlət quruluşunun milli-məhəlli prinsipi əsasında təşkili məsələsinə səsvermədə M.Ə.Rəsulzadənin təklifi 446, Əhməd Salikovun təklifi isə 271 səs aldı. Bu, o demək idi ki, unitaristlərlə federalistlər arasında davam edən mübahisə sonunculann - federalistlərin parlaq qələbəsi ilə bitmişdi. Beləliklə, nümayəndələrin böyük əksəriyyəti Rusiyanın demokratik federativ respublika kimi saxlanılmasına və türk xalqlarına milli-məhəlli muxtariyyət verilməsinə tərəfdar çıxdılar. Qurultayın qətnaməsində ibtidai təhsilin icbari və pulsuz, eləcə də təhsilin ana dilində olması, bu prinsipin orta və ali məktəblərdə də gözlənilməsi, həmçinin rus dilinin yalnız xarici dil kimi keçilməsi və digər tələblər daxil olunmuşdu. Qurultayın işində fəal iştirak elən Ə.Topçubaşov və M.Ə.Rəsulza- də türkçülük, milliyyətçilik və istiqlalçılığa xüsusi diqqət verirdilər. Ə.Topçubaşov çıxışlannm birində Bakıda, İrəvanda, Qarsda və Qafqazın digər yerlərində ermənilərin ruslarla gizli ittifaqa girərək müsəlmanlann yenidən kütləvi qırğımna hazırlaşdıqlanm qeyd etdi. Bir müddətdən sonra həmin yerlərdə daşnaklann müsəlmanlara qarşı başladıqlan kütləvi qırğmlan Ə.Topçubaşovun uzaqgörənliyini sübut etdi. Bu fikir qurultay nümayəndələrinin böyük narahatçılığına səbəb 124 oldu və Müvəqqəti hökumətə məlumat vermək üçün mayın 9-da Ə.Topçubaşovun rəhbərliyi ilə paytaxta nümayəndə heyəti göndərildi. Bundan başqa, imperiya daxilində türk xalqlarının problemlərini həll etmək məqsədilə 30 nəfərdən ibarət Milli Şura yaradıldı. Rusiya müsəlmanlannm növbəti qurultayını həmin ilin avqust ayında Kazanda çağırmaq qərara alındı. 1917-ci ilin aprelində Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlmanlannm I qurultayı türk xalqlannın özünüdərkində, siyasi cəhətdən oyanmasında, türkçülük, milliyyətçilik, istiqlalçılıq ideyasının genişlənməsində misilsiz rol oynadı. Lakin imperiyadakı siyasi vəziyyətin qeyri-sabitliyi nəzərdə tutulmuş qurultaylan çağırmağa imkan vermədi. 1917-ci il martın əvvəlində «Hümməb>in keçdiyi müstəqil tarixi yol nəzərə alınaraq yenə də onun müstəqil fəaliyyət göstərəcəyinə qərar verildi, yəni Bakı Komitəsinə birləşdirilmədi. İyun ayında «Hüm- məb> təşkilatının daimi Komitə və Bürosu yaradıldı. «Hümmət»in şəhər Komitəsinə N.Nərimanov, M.İsrafılbəyov, S.M.Əfəndiyev, R.Nağıyev, M.Əliyev və b. (cəmi 14 nəfər) daxil edilmişdi. İlin ikinci yansmda «Hümmət» təşkilatı RSDFR Bakı Təşkilatından daha da uzaqlaşdı. Tiflis hümmətçiləri əvvəllərdə olduğu kimi, yenə də menşevik mövqeyində qalırdı. Təşkilatın rəhbərliyinə İ.Əbilov. S.Ağamalıoğlu, Ə.Qarayev, Ə.Pepinov və b. daxil idi. Oktyabr ayında Tiflisdə hüm- mətçilərin bolşevik mövqeyində duran qrupuna isə Ə.Yüzbaşev, Ə.Ta- ğızadə, T.Hüseynzadə, N.Bağırov və digərləri daxil edilmişdi. 1917-ci ilin yazında «Hümmət»dən cənublulan təmsil edən «Əda- ləb> və tatarların təmsilçisi olan «Birlik» qruplan aynidı. «Ədalət»in fəallanndan olan Kamran Ağazadənin yazdığına görə, bu təşkilat hələ 1914-cü ilin yay tətili günlərində fəaliyyətə başlamış, yalnız 1916-cı ildə formalaşmışdı. 1917-ci ilin iyununda «Ədalət» təşkilatı «Bayraqi ədaləb> qəzetinin nəşrinə başladı. 1917-ci ilin sonuna yaxın təşkilatın silahlı döyüş dəstələri təşkil edilmişdi. Təşkilatın üzvlərindən Əsədulla Qafarzadə, Bəhram Ağayev, Məhərrəm Ağayev, Əsədulla Axundov, Dadaş Hüseynzadə və başqalan xüsusilə fərqlənirdilər. Bakımn neft mədənlərində və sənaye müəssisələrində Volqaboyu quberniyalardan gəlmiş yüzlərlə fəhlə çalışırdı. Müsəlman fəhlələri içərisində «Birlik» təşkilatı böyük siyasi iş görürdü. Təşkilata Hənifö Terequlov rəhbərlik edirdi.
Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|