Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
dular. Feodallar siyasi-inzibati hüquqlara malik olduqlanndan kəndlilərdən dövlət vergilərini də Öz mübaşirləri vasitəsilə toplayırdılar. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, dövlət tərəfindən kənd əhalisindən alınan əsas vergi «maliyyəte ərzi» (torpaq vergisi) torpaq sahibinin gəliri - asılı kəndlilərdən aldığı torpaq rentası üzərinə deyil, bir qayda olaraq yenə də kəndlilərin əldə etdiyi ümumi məhsul üzərinə qoyulur, eləcə də baş pulu və digər vergilər alınırdı. Müstəqim dövlət vergilərinin ağırlığı kənd zəhmətkeşlərinin, şəhərlərdə isə sənətkar və tacirlərin üzərinə düşürdü. Bəhs edilən dövrdə qeyri-müstəqim vergilərin az tətbiq olunmasına baxmayaraq, bunlar eyni zamanda kəndlilərin dövlət məmurlan və ya torpaq sahibinin nümayəndəsi tərəfindən soyulmasına əlavə imkan yaradırdı. Nəticədə hər bir kəndli 20-dən çox adda vergi və mükəlləfiyyət ödəməli və ya icra etməli olurdu. Bunlardan əvvəllərdə olduğu kimi biyar, əvariz və s. kimi mükəlləfiyyətlər feodallann asılı kəndlilər üzərində qeyri-iqtisadi məcburiyyəti həyata keçirməsinə, kəndlilərin ucuz əməyindən istifadə olunmasına, onlann torpaq sahibini müxtəlif ərzaq mallan ilə məcburən təchiz etməsinə və s. imkan yaradırdı. Dövlət vergilərini bilavasitə dövlət nümayəndələri topladığı hallarda kəndlilər bu məmurların acgözlüyü ilə üzləşirdilər. Ümumiyyətlə, Cənubi Azərbaycanda əyalətin idarə olunmasında, bununla bağlı dövlət vergilərinin toplanmasında tətbiq olunan iltizam üsulu ən varlı və gəlirli olan bu əyalətin, onun əhalisinin soyulmasına əsas verirdi. Əyalətin inzibati idarəsində də dəyişiklik yaranmamışdı. Cənubi Azərbaycan yenə də dörd əyalətdən birini təşkil edirdi. Əyalət, öz növbəsində vilayətlərə, vilayətlər isə mahal və bölgələrə bölünürdü. Əyalətin mərkəzi Təbriz şəhəri şah canişininin - vəliəhdin iqamətgahı, tran dövlətinin bir növ ikinci paytaxtı hesab olunurdu. Əyalət mərkəzdən göndərilən vali və digər yüksək məmurlar tərəfindən idarə olunurdu. Mərkəzi hökumət və ya vəliəhd vilayət və mahal hakimi vəzifələrini bununla da dövlət vergilərini toplamaq bctiyannı çoxlu rüşvət müqabilində çox zaman elə yerli xanlara, bəylərə və digər şəxslərə satırdı. Vəliəhd və hökumət, bəzən bu hakimləri ildə iki dəfə dəyişir və hər dəfə yeni hakimlərdən çoxlu rüşvət alırdılar. Yeni hakimlər isə, hər şeydən əvvəl, kəndlilərdən vergi yığmaq haqqında düşünürdülər. Hakimlərin müxtelif l^ndlərə səfəri kəndlilər üçün müsibət idi.
Cənubi Azərbaycana şahın canişini təyin edilən vəliəhd, vali (general- qubernator) və İran hökumətinin digər nümayəndələri azərbaycanhlan çapıb-tala3nrdılar. Mətbuatda qeyd edildiyi kimi, vəliəhd «Azərbaycanda olduğu müddətdə soyğunçuluq yolu ilə çoxlu var-dövlət toplamışdı». 1916-
cı ildə vəliəhd öz amansızlığı və rüşvətxorluğu ilə məşhur olan Azərbaycan valisi Sərdar Rəşidlə birlikdə Qaradağa növbəti səfər təşkil etmiş, Qaradağ kəndlərini talamış və cüzi müqavimət göstərməyə cəhd edən kəndliləri güllələtmişdi. Bütün bu qarətlər zəhmətkeş kütlələrin, xüsusən də «validən tutmuş məmura, vali atlısına qədər - hamının axınncı tikəsindən məhrum edə bildiyi» kəndlilərin onsuz da ağır vəziyyətini daha da pisləşdirirdi. Fars məmurları Azərbaycan xalqının milli və digər hüquqlanna da qəsd edirdilər. Birinci Dünya müharibəsi zamanı əhalinin vəziyyəti, xüsusilə pisləşdi. İranın hər yerində aclıq və yoluxucu xəstəliklər tüğyan edirdi. 1917-
çəkirdi. Şəhərdə və şəhər ətrafında çörəyin qiyməti xeyli artmışdı. İranın hakim dairələri aclıq, bahalıq və möhtəkirliyə qarşı mübarizə üçün heç bir tədbir görmürdülər. Əksinə, Sərdar Rəşid Ərşadxan adlı birisinə təzə məhsula qədər ehtiyat kimi saxlanan 4000 xalvar buğda satmışdı, vəliəhd və onun tabeliyində olan məmurlar Təbriz qarnizonu üçün hər ay aynlan ərzaq və pulu özləri mənimsəmişdilər. ölkədə hökm sürən rüşvətxorluq və qanunsuzluq zəhmətkeş kütlələrin narazılığına səbəb olurdu. Kəndlilər və şəhər yoxsullan feodal və milli zülmə qarşı çıxırdılar. Cənubi Azərbaycamn zəhmətkeşləri ayn-ayn şah məmurlan və feodallara qarşı deyil, həm də, ümumiyyətlə, şah hökumətinə qarşı çıxırdılar. Bir sıra kəndlərdə ağır istismara məruz qalan kəndlilər üsyan edir, vergi verməkdən boyun qaçınr, mülkədarlan öldürür və onlann tor- paqlanm tuturdular. Məsələn, 1917-ci ilin yazında Ərdəbil kəndliləri mülkədar Mispahülmülkü qovmuş, Astaranın kəndlərindən birində isə üsyan etmiş kəndlilər mülkədarlan qovmuş və torpaqlanm tutmuşdular. Deyilənlərdən bir daha görünür ki, kəndlilərin vəziyyəti dözülməz dəıəcəcfö ağır idi. Bu hal onlan zalımlara - xanlara, mübaşirlərə və dövlət məmurlanna qarşı çıxışlara qalchnr. Cənubi Qafqaz kəndlilərinin mülkədarlarla mübarizə xəbərləri onlan öz feodallan və şah hökuməti ilə mübarizəyə ruhlandınrdı. Xüsusilə aşağıda görəcəyimiz kimi, Şimali Azərbaycanda l^sbkarlıqda olub qayıdanlarda siyasi şüur daha yüksək idi.
Cənubi Azərbaycanda şəhər zəhmətkeşlərinin də vəziyyəti yaxşı deyildi. Cənubi Azərbaycanda çoxlu miqdarda xırda əmtəə istehsalı ocaqlan, azsaylı sadə kapitalist kooperasiyası və manufaktura müəssisələri % ar idi. Kustar emalatxanalarında (xüsusilə xalçaçılıqda) orta hesabla 10-12 nəfər işləyirdi. Emalatxanaların bir çoxunda cəmi 2-3 nəfər işçi çalışırdı. Təbrizdə, Ərdəbildə, Xoyda, Marağada və digər şəhərlərdə xalçaçılıq, əyirmə, dulusçuluq, qab-qacaq istehsalı inkişaf etmişdi. Təbrizdə xalça, keçə, başmaq, boyaqçılıq, şüşə, papaq və misgərlik emalatxanaları var idi. Şəhərdə belə emalatxanaların sayı 2 minə çatırdı. Təbrizin kustar sənaye istehsalında əsas yeri məhsulu xaricə ixrac olunan xalçaçılıq tuturdu. tranda 1891-ci ildə ruslann açdıqlan İran hesab-borc bankının he- sabatlannm birində Təbrizdə sənətkarlığın vəziyyəti haqqında deyilirdi: «Şəhərin böyüklüyünə baxmayaraq, sənətkarlıq zəif və son dərəcə az tələbkar əhaliyə zəruri olan miqyasda inkişaf etmişdir. Bizim başa düşdüyümüz mənada fabrik-zavod sənayesi yoxdur. Sənaye daha çox ən bəsit üsullardan istifadə edən kustar xarakter daşıyır. Buraya, hər şeydən əvvəl, xalça və kilimlərin geniş istehsalını, sonra yerli əhəmiyyətli istehsal sahələrini; şüşə (yerli butulka), dulusçuluq məmulatı, kərpic, yerli istehlak üçün dəri aşılanmasını aid etmək lazımdır». Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Cənubi Azərbaycanda xarici kapitalistlər (əsasən almanlar) tərəfindən açılmış fabrik-zavod tipli müəssisələrdən xalçatoxuyan və əyirici fabriklər (Təbrizdə), şüşə və pambıqtəmizləyən zavodlar, kibrit fabriki, düyütəmizləyən zavod və dəyirman mövcud idi. Fəhlələr bu kimi müəssisələrdə və emalatxanalarda, Təbriz-Culfa dəmir yolunda, limanlarda və Xəzər dənizi balıq vətəgələrində, Urmiya gölünün körpülərində, mətbəələrdə və s. işləyirdilər. Xarici kapitalistlərin müəssisələrində işləyən fəhlələrin vəziyyəti çox ağır idi. Xalça toxunan emalatxanalarda, əsasən qadınlar və azyaşlı uşaqlar işləyirdi. Fabrik-zavod və kustar müəssisələrinin əməkçiləri rəhmsizcəsinə istismar olunurdular: xalça emalatxanalarında kişi fəhlələr 12-14 saatlıq iş günü üçün 2-3 qran', qadınlar daha az, uşaqlar cəmisi 5-10 şahı alırdılar. ’ Bir qran 20 şahıya bərabər gümüş sikkədir.
Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|