Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 4.1917-ci ildə Azərbaycanda milli hərəkat
vəqqəti hökumətə tam etimad göstərildi və «Yeni quruluş»u yaratmaqda ona köməklik göstəriləcəyi bildirildi. Martın 9-da Müvəqqəti hökumətin qəran ilə Qafqaz canişinliyi ləğv edildi və onun yerində IV Dövlət Dumasının beş üzvündən ibarət (M.Y.Cəfərov da buraya daxil idi) Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi təsis edildi. Komitə martın 18-də rəsmi olaraq işə başladı. 1917-
hakimiyyət orqanı olan İctimai Təşkilatlann İcraiyyə Komitəsi yaradıldı. İcraiyyə Komitəsinin sədrliyinə əvvəlcə L.N.Bıç sonra E.Frolov seçildi. Ümumiyyətlə, İcraiyyə Komitəsinə Şəhər Dumasının, fəhlə və əsgər deputatlan Sovetlərinin, neft sənayeçiləri qurultayı şurasının, həmkarlar ittifaqlannın, kooperativlərin və s. təşkilatlann nümayəndələri daxil edilmişdilər. Komitənin tərkibində bolşeviklərin nümayəndəsi də vardı. Martın ortalanndan etibarən İcraiyyə Komitəsi tək şəhərdə deyil, quberniyada da hakimiyyəti öz üzərinə götürdü. Bakı İctimai təşkilatların İcraiyyə Komitəsi üzvlərinin çoxunu ruslar və başqa xalqlann nümayəndələri təşkil edirdi. İctimai Təşkilatlann İcraiyyə Komitəsi ilə yanaşı, Bakı Şəhər Duması da fəaliyyətini davam etdirirdi. Onun tərkibi əvvəlki kimi qalırdı. Azərbaycanın digər şəhərləri və qəza mərkəzlərində də İctimai Təşkilatlann İcraiyyə Komitələri yaradılırdı. Martın 6-10-da Gəncədə, Lənkəranda, Nuxada, Qubada, Qazaxda, Şamaxıda, Ağdamda, Göyçayda və s. yerlərdə belə komitələr təşkil olundu. Gəncə İcraiyyə Komitəsində azərbaycanlılar çox idi. X.Xasməmmədov quberniya komissarı və İcraiyyə komitəsinin sədri, şəhər milis rəisi vəzifəsində Ziyadxanov, qəza rəisliyinə A.Səfı- kürdski təyin edilmişdilər. Lənkəran komitəsinin sədri Sultan bəy Qulubəyov idi. Qarabağ İcraiyyə Komitəsinin sədrliyinə və tərkibinə Xosrov bəy Poladov, Zeynal bəy Vəzirov və başqalan seçilmişdilər. Göyçay İcraiyyə Komitəsinə Mirhaşımxan Talışxanov sədrlik edirdi. 1917-ci il aprelin 27-də Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi «Zaqafqaziyada (Cənubi Qayqazda - red.) yerli hakimiyyətin təşkili haqqında» xüsusi qərar qəbul etdi. İyirmidən çox maddə olan bu sənəddə İcraiyyə komitələrinin təşkili, onların tərkibi, eləcə də komissarlann seçilməsi qaydası, hakimiyyət orqanlanmn vəzifələri, səlahiyyətləri və fəaliyyət dairələri müəyyən olunurdu. Qərara görə mövcud İcraiyyə komitələrini demokratik yolla seçilmiş yeni komitələr əvəz etməli idilər. Lakin bir sıra amillər yeni komitələrə seçkilər keçirməyə mane olur və bu da öz növbəsində seçkilərin vaxtını uzadırdı. Məsələn, 1917-ci ilin
oktyabnn 1-dək Bakı quberniyası ərazisindəki kənd cəmiyyətlərinin yalnız 71,5%-də seçkilər keçirilmişdi. Gəncə quberniyasında bu, 53% təşkil edirdi. Digər yerlərdə də vəziyyət təxminən belə idi. Müvəqqəti hökumətin hakimiyyət orqanları ilə yanaşı, Azərbaycanda müxtəlif təşkilatlar və ittifaqlar da meydana gəlirdi. İnqilaba qədər gizli fəaliyyət göstərən milli siyasi partiyalar açıq işə keçmişdilər. M.Ə.RəsuIzadənin, M.H.Hacınskinin, A.Kazımzadə- nin başçılıq etdiyi «Müsavat» partiyası bu cəhətdən xüsusilə fərqlənirdi. Martın 15-də partiyanın qəbul etdiyi müraciətnamədə Rusiyada burjua respublikası quruluşunun bəyənildiyi bildirilirdi. 1917-ci il martın sonunda Gəncədə N.Usubbəyov başda olmaqla və Şəfi bəy Rüstəmbəyov, Həsən bəy Ağayeyin iştirakı ilə «Federalistlə- rin türk partiyası» yaradıldı. «Qeyrət» partiyası ənənələrini davam etdirən partiya Rusiya məkanında federativ respublika ideyasını irəli sürmüşdü. Az müddətdə partiya sıralarına 500 nəfərdən çox adam qəbul edildi. Mitinqlərdə partiya «Yaşasın, demokratik respublika!», «Yaşasın, Azərbaycan muxtariyyəti!» şüarlan ilə çıxış edirdi. Burada «Azərbaycan» sözü ilk dəfə rəsmi olaraq deyilmişdi. Federalistlər partiyasının fikrincə, Rusiyada yaşayan türk xalqlan vahid Federasiyada birləşməli və öz hüquqlarını müdafiə etməlidirlər. Onlann proqram tələbi «Müsavat» partiyasının proqramına uyğun gəlirdi. İri dövlətlərin himayəsində olan «Daşnaksütyun» partiyası da fəaliyyətini canlandırmışdı. Onlann əsas şüan müharibəni son qələbəyədək davam etdirmək idi. Daşnaklar güman edirdilər ki, müharibə qələbə ilə qurtarandan sonra himayədarlannın köməyi ilə «Böyük Ermənistan» dövləti yarada biləcəklər. 1917-ci ilin martın sonunda müsəlman ictimai təşkilatlan Müvəqqəti Komitəsinin Milli bürosuna M.Hacinski, M.A.Əlizadə, M.Əsədul- layev, B.X.Cavanşir, M.Ə.Rəsulzadə və başqalan, İcraiyyə Komitəsinə isə Ə.M.Topçubaşov, F.Xoyski, N.Nərimanov və Ə.Əmircanov daxil edilmişdilər. Aprel ayında Müvəqqəti Komitə öz məram və məqsədi barədə bəyannamə elan etdi. Burada demokratik respublikanın yaradılmasının zəruriliyi göstərilirdi. Komitənin işlərində leqal vəziyyətə keçmiş «Müsavat»ın üzvləri fəal iştirak edirdilər. Müsəlmanlann ictimai təşki- latlannın təsis edilmiş Milli Şurası və onun orqanı olan «Açıq söz» qəzetinin nəşrinə Musa Nağıyev 25 min man. vəsait vermişdi.
Fevral inqilabını təntənə ilə qarşılayan M.Ə.Rəsulzadə «Müsa- vat»ın 1911-ci ildə qəbul edilmiş proqramında yeni şəraitə uyğun olaraq əsaslı dəyişiklik etmək qərarına gəlmişdi. Cənubi Qafqazdakı milli şuralar içərisində ən nüftızlusu Bakı Müsəlman Milli Şurası idi. Lənkəran, Qusar, Xudat, Quba, Nuxa, Şamaxı, Gəncə və başqa yerlərdə də müsəlman Milli Şuralan və komitələri yaradılmışdı. Bu milli şuralar və komitələr milli burjuaziyanın gələcək siyasi hakimiyyətinin rüşeymiəri idi. § 4.1917-ci ildə Azərbaycanda milli hərəkat Fevral burjua-demokratik inqilabının qələbəsindən sonra milli- azadlıq hərəkatında tamamilə yeni bir mərhələ başlandı. Bu mərhələnin əsas cəhətləri, hər şeydən ewel, milli hərəkatın daha kütləvi və siyasi səciyyə alması, konkret iqtisadi tələblərin irəli sürülməsi, milli dövlətçilik ideyası ətrafında əhalinin bütün təbəqələrinin birləşdirilməsi və s. ilə fərqlənirdi. İmperiyanın milli ucqarlanna bəzi siyasi azadlıqlar verilmişdi. Bütün siyasi partiyalar leqal işə keçmişdilər. Şəhərlərdə və qəza mərkəzlərində fəaliyyət göstərən siyasi partiyalar və müsəlman milli şuraları milli burjua ziyalıları, burjuaziya və mülkədarlann qabaqcıl nümayəndələrindən təşkil edilmişdi. İnqilabın ilk günlərindən milli-azadlıq mübarizəsi meydanına atılan Azərbaycanın qeyrətli ziyalılan milli hərəkata vahid rəhbərlik məqsədilə Bakıda yaradılmış Müsəlman Milli Şurasının Azərbaycanın şəhər və qəzalarında şöbələrini yaratmışdılar. Milli Şura öz fəaliyyətini demokratik prinsiplər əsasında quraraq, müsəlman əhalisinin bütün təbəqələrini Siyasi milli partiya və təşkilatların ətrafında toplamışdı. Hazırlanmış tədbirlər plamnda öz fəaliyyətini keçmiş imperiyanın məzlum müsəlman xalqlannm hərəkatı ilə əlaqələndirmək nəzərdə tutulmuşdu. Əslində fevral inqilabından sonra müsəlmanlar yaşayan bütün bölgələrdə milli hərəkat genişlənmişdi. Bu xalqlann qabaqcıl burjua və demokratik ziyalılan görürdülər ki, böyük vüsət almış milli-azadlıq hərəkatı və demokratik proseslər çevik münasibət tələb edir. Əslində müsəlman xalqlannm qarşısında iki yol vardı: ya əvvəldə olduğu kimi, yenidən müstəmləkə boyunduruğu altına girməli, ya da öz milli müqəddəratlarını təyin etməklə soy-köklərinə qayıdaraq dövlətçiliyi
Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|