Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
ya zavoduna və b. yerlərə göndərilirdi. Gədəbəy zavodu dövlətin hərbi sifarişini yerinə yetirdiyinə görə, ona müəyyən güzəştlər də edilmişdi (fehlələrə möhlət verilmiş və s.). Müharibə qurtarandan sonra vəziyyətin yaxşılaşacağına böyük ümid bəsləyən sahibkarlar istehsalda texniki yenilik etməyə də təşəbbüs göstərirdilər. 1917-ci ilin ilk aylannda Gədəbəydə tikintisi başa çatdınimış xüsusi sobada sement misinin saf- laşdınlmasına başlanılmışdı. Həmin ildə Staxeyev ticarət-sənaye səhmdar cəmiyyəti ilə Daşkəsəndə ildə 20 milyon pud dəmir filizi çıxartmaq haqqında bağlanılmış müqavilə də deyilənlərə bir daha sübutdur. Müharibənin ilk ilində mahlıc istehsalında hələ geriləmə baş verməmişdi. Əksinə, yeni müəssisələr inşa edilirdi. 1915-ci ildə borsunlu Məşədi İsgəndərin oğlanlan Borsunlu, Kürəkçay, Şamxor və Gəncədəki müəssisələri əsasında «Rəfiyev qardaşlan». Cavad qəzasının Petrovavlovka kəndində şamaxılı M.İsgəndərov əsas kapitalı 0,5 mln. manat olan «Muğan» səhmdar cəmiyyətini, mühəndis-texnoloq Baxış bəy Rüstəmbəyov və başqalan Salyanda yeni pambıqtəmizləmə zavodunu təsis etmişdilər. Ümumiyyətlə, 1914-1917-ci illərdə təkcə Bakı və Gəncə qubemiyalannda 44 pambıqtəmizləmə zavodu vardı. Naxçıvan qəzasında da təxminən bu qədər zavod işləyirdi. Müharibə dövrünün dağmtılan bu sənayeyə də getdikcə mənfi təsir göstərirdi. Bununla belə, Dünya müharibəsi illərində Azərbaycanda istehsal olunan mahlı- cm Cənubi Qafqazdakı xüsusi çəkisi hələ yenə yüksək idi. 1916-cı ildə burada istehsal olunmuş mahlıcın (1502 min pud) 72,4%-ini (1087 min pud), 1917-ci ildə isə 801800 min pud məhsulun 71,4%-ini, yəni 573 min pudunu Azərbaycanın pambıqtəmizləmə sənayesi vermişdi. Mahlıc istehsalı müəssisələri cəbhə üçün işləyən pambıq-parça fabriklərini xammalla təchiz etməli idilər. 1915-ci ildə bu məqsədlə yaradılmış «Pambıq təchizatı» dövlət Komitəsinə azərbaycanlı kapitalistlərin nümayəndələri də daxil edilmişdi. Komitənin əsas vəzifəsi, hər şeydən əvvəl, vahid dövlət inhisar qiyməti qoymaq, alınmış xam-malı fabriklər arasında bölüşdürmək, bütöv bir sənaye sahəsinə istiqamət verməkdən ibarət idi. Başqa sənaye sahələrində olduğu kimi, pambıq-parça sənayesində də inhisarçı kapitalla dövlət aparatı qanşıb-qovuşmuşdu. H.Z.Tağıyevin 1914-cü ilin payızında hökumətlə bağladığı müqaviləyə əsasən, Azərbaycan və Dağıstanda ona məxsus olan toxuculuq fabrikləri də cəbhə üçün işləyirdi. 1915-ci ildə bu müəssisələrdən cəbhəyə 4 milyon arşın bez və 300 min arşın parusin göndərilmişdi. Bunlardan əlavə, müxtəlif müəssisələrə 100 minlərlə arşın məmulat satıl
mışdı. Birinci Dünya müharibəsi illərində sənayenin bu sahəsində iri kapitalın ağalıq etməsinə və hökumətin həyata keçirdiyi bir sıra tədbirlərə baxmayaraq, I9l7-ci ilin yazından etibarən pambıqtəmizləmə sənayesinin vəziyyəti ağırlaşdığına görə pambıq-parça sənayesinin tələbini tam şəkildə ödəyə bilmirdi. Birinci Dünya müharibəsi dövründə Moskva ipəktoxuma müəssisələrinin 30%-dən çoxunun dayanmasına baxmayaraq, xam ipəyə olan tələb hələ yüksək idi. Ona görə də Azərbaycanın xam ipəyi böyük həvəslə alınırdı. Azərbaycan təriqi ilə xaricə göndərilmək üçün Mərkəzi Asiyadan gətirilmiş barama ölkəmizin ipək emalı fabriklərinə satılmışdı. Məhz belə bir şəraitdə dayandırılmış müəssisələr belə işə salınmışdı. 1915-ci ildə buxar mühərriki ilə işləyən 123 ipək fabrikinin 85-i Nu- xada, 2-si Zaqatalada, 24-ü Qarabağın ayn-ayn şəhər və kəndlərində, 12-si isə Naxçıvan qəzasında yerləşirdi. Sənaye məhsulunun 95%-dən çoxunu məhz bu fabriklər verirdilər. Azərbaycanda istehsal edilən xam ipək dünya bazarlannda uğurla rəqabət apanrdı. İlk mənbələrdən birində göstərilir ki, Azərbaycan ipəyini çox zaman Lion ipəyindən seçmək olmurdu. Ona görə də 1914- 1916-
edilməklə, qalanı pudu 650-700 manata Rusiyanın ipəktoxuma sənayesi sahib- karlanna satılmışdı. Təkcə 1915-ci ildə Azərbaycamn ipək emalı sənayesi dəyəri 27 milyon manatdan çox olan 65 min pud xam ipək istehsal etmişdi. 1917-
Müharibə dövründə gön-dəri istehsalı və yeyinti sənaye sahələri də hökumətin hərbi sifarişlərini yerinə yetirirdilər. Gön-dəri məmu- latlanna ordunun tələbatı gündən-günə artırdı. Gön-dəri sənayesi piyada, süvari, top və mühəndis hərbi hissəsindən sonra beşinci «silah növü» hesab edilirdi. Dövlətin gördüyü tədbirlərə baxmayaraq, bu sənaye sahəsi hələ də lazımi səviyyəyə qalxa bilməmişdi. Azərbaycanda 4500-dək fəhlənin çalışdığı gön-dəri sənayesində Nuxa qəzası apancı rol oynayırdı. 1915-ci ildə qəzada 70-dən çox müəssisə işləyirdi. Müəssisələrin üçdə ikisini təşkil edən gön-dəri müəssisələrinin hər birində orta hesabla 60 fəhlə çalışırdı. Azərbaycanda belə müəssisələr sayca 100-ə qədər idi. Müharibə dövründə gön-dəri sənayesi hər il 2-3 mln. manatlıq məhsul verirdi. 1915-ci ilin oktyabrında verilmiş qanuna əsasən gön-dəri sənayesini xammalla təchiz etmək məqsədilə xüsusi Komitə yaradıldı. Komitəyə nazirliklərin, eləcə də sənaye və ticarət fır- malannın nümayəndələri daxil edilmişdilər. Komitəyə həvalə olun
Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|