Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 2. Müharibənin iqtisadiyyata təsiri və əhalinin vəziyyətinin pisləşməsi
dəfə komandanlığın tapşınğını layiqincə yerinə yetirmişdi. Bir qayda olaraq, F.Qayıbova düşmənin strateji əhəmiyyətli obyektlərini məhv etmək tapşırığı verilirdi. Neman çayı üzərindəki körpünü partlatmaq üçün edilən ilk hücum uğurla başa çatdırıldı. O, 1916-cı ilin sentya- bnnda Vilnüs səmasında növbəti hücum zamanı düşmənin dörd teyya- rəsi ilə qarşılaşdı və həmin təyyarələrdən üçünü məhv etdi. F.Qayıbov bu dö3TÜşdə qəhrəmancasına həlak oldu və ölümündən sonra «Müqəddəs Georgi» ordeni ilə təltif edildi. Müharibə zamam azərbaycanlılardan, eləcə də başqa müsəlman gənclərindən aynca «Tatar süvari alayı» təşkil edilmişdi. Döyüşlərdə düşmənə qənim kəsilmiş qorxubilməz bu alayı çar generallan və şovinistlər həqarətlə «vəhşi diviziya» adlandırırdılar. Müharibə dövründə bu alay döyüşlərdə misilsiz rəşadət göstərmişdi. Cəbhələrdəki məğlubiyyətlə əlaqədar olaraq, imperiya daxilində sabitlik pozulmuşdu. Rusiya tərkibində olan Polşa, Ukrayna və Finlandiya kimi ucqarlarda istiqlaliyyət meyilləri güclənmişdi. Bu, Azərbaycana da öz təsirini göstərirdi. Azərbaycanda milli hərəkatın başçılan tarixi şəraitdən istifadə edərək ölkəni müstəmləkə əsarətindən azad etmək istəyirdilər. Belə çətin bir zamanda Türkiyədə mühacirətdə olan Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağayev türk xalqlan nümayəndələri ilə birlikdə cəbhə xəttini keçərək Avstriya-Macanstana və Almaniyaya getmiş, o ölkələrin hökumətlərinə müraciət edərək müsəlman vilayətlərinin Rusiyanın müstəmləkə əsarətindən azad edilməsinə əməli yardım gös- tənlməsini xahiş etmişdilər.
Birinci Dünya müharibəsinin Rusiyaya vurduğu ziyan ölçüyəgəlməz dərəcədə böyük idi. Rus-yapon müharibəsinin bir ilinə məsarif edilmiş vəsait bu müharibənin bir ayında xərclənirdi. Müharibə başlanan vaxtdan 1917-ci ilin fevralınadək xəzinədən 39 milyard manat xərclənmişdi ki, bunun da 30 milyard manatından çoxu bilavasitə hərbi ehtiyaclara sərf olunmuşdu. Xarici dövlətlər Rusiyaya 10 milyard man. kredit vermişdilər. Bir çox sahələrdə istehsal dayandınlmışdı. Ağır maliyyə, yanacaq və ərzaq
böhranı başlanmışdı. Cəbhə boyu ərazilərdən əhalinin köçürülməsi, eləcə də xaricdən texniki avadanlıq gətirilməməsi, yanacaq, enerji, xammal çatışmaması üzündən minlərlə sənaye müəssisəsi bağlanılmış və yüz minlərlə fəhlə işsiz qalmışdı. Rusiyanın iqtisadiyyatını sarsıdan müharibə onun müstəmləkələrinə, o cümlədən Azərbaycana da təsir göstərmişdi. Cəbhənin təchizi üçün bir çox sənaye sahələri hər vəchlə inkişaf etdirilirdi. İqtisadiyyatı hərbi relslərə keçirmək məqsədilə hərbi-sənaye komitələri təşkil edilmişdi. Cənubi Qafqazda cəbhə üçün işləyən müəssisələrin istehsal səviyyəsi yüksək idi. Bu isə istehsalın son dərəcə təmərküzləşməsinə və kapitalın mərkəzləşməsinə səbəb olmuşdu. Belə bir vəziyyət, öz növbəsində iri inhisarlarla dövlət aparatımn qan- şıb-qovuşmasına gətirib çıxartmışdı. Müharibə Azərbaycan iqtisadiyyatının mühüm sahəsini təşkil edən neft sənayesindəki durğunluğu daha da dərinləşdirdi. Müharibə dövrünün tələbatı ilə əlaqədar olaraq duru yanacağa olan ehtiyac o qədər yüksək idi ki, neft hasilatının mövcud səviyyəsi nə sənayenin, nə də hərbi idarənin tələbatını ödəmək iqtidarında idi. 1916-cı ilin ortalarında Mərkəzi hərbi-sənaye komitəsinin Xüsusi müdafiə müşavirəsinə göndərilən məktubda deyilirdi ki, bütün sənayenin əsasını təşkil edən yanacağm azlığı dövlətin müdafiəsi üçün işləyən sənayeni çıxılmaz vəziyyətdə qoya bilər. Müharibə dövrünün özünəməxsus amilləri (nəq- liyyatdakı bərbad vəziyyət, metal «aclığı», neft emalı üçün zəruri olan kimyəvi turşulann alınmasında ortaya çıxan çətinliklər və s.) neft böhranını daha da gücləndirmişdi. Qazıma işləri getdikcə azalırdı. 1914-cü ildə 52 min sajen quyu qazılmışdısa, 1916-cı ildə bu, 43,5 min. sajenə və 1917-ci ildə isə 24 min sajenə enmişdi. Başqa sözlə, azalma iki dəfədən çox olmuşdu. Qazıma işlərinin getdikcə azalması Azərbaycanın neft sənayesində ümumi tənəzzülün ilk əlaməti idi. Lakin hökumət və iri inhisarlar nəyin bahasına olursa-olsun hasilatın səviyyəsini qoruyub saxlamağa çalışırdılar. Ona görə də hasilat sahəsində cüzi də olsa artım gözə çar- pırdı. Əgər 1914-cü ildə Azərbaycanda 431,7 mln. pud neft hasil edilmişdisə, 1915-ci ildə bu, 450 mln. puda, 1916-cı ildə 476,8 mln. puda qabcmış və 1917-ci ildə isə 402 mln. puda enmişdi. Təkcə Abşeronda deyil, ölkəmizin çox yerində neft çıxanlırdı. «Qaraman-Naftalan» neft sənayesi və ticarəti səhmdar cəmiyyətinə məxsus Naftalan mədənləri 1915-1917-ci illərlə 60 min puddan çox
neft vermişdi. 1915-ci ildə «Salyan düzü»ndəki mədənləri istismar etmək üçün Rus-Asiya bank inhisan əsas kapitalı 5 mln. manat olan «Kür-Kaspi neft sənayesi və ticarəti» səhmdar cəmiyyətini təsis etdi. Həmin ildə Cavad və Şamaxı qəzalarında neft hasilatı ilə məşğul olmaqdan ötrü «Hacıqabul» (əsas kapitalı 2 mln. man.), «Kaspi» sahili neft sənayesi və ticarəti» və «Hacınski-Bakı neft sənayesi və ticarəti səhmdar cəmiy5^tləri təşkil edilmişdi. 1916-cı ildə hələ də neft sənayesində fəaliyyətini davam etdirən H.Z.Tağıyev, əsas kapitalı 3 min. manat olan «H.Z.Tağıyev və K°» səhmdar cəmiyyəti təsis etdi. Həmin ildə Şamaxı qəzası ərazisində neftli torpaqlardan neft çıxarmaq məqsədilə əsas kapitalı 6 mln. manat olan «M.S.Səlimov və K°» 2 səhmdar cəmiyyəti yaradıldı. Neft hasilatı Quba qəzasında da davam etdirilirdi. Həmin illərdə Rusiyada hasil edilən neftin 80%-dən çoxu Azərbaycanın payına düşürdü. Müharibə illərində «Oyl» inhisar qrupuna məxsus olan «Tovuz» portland sementi və digər tikinti materiallan istehsalı səhmdar cəmiyyətinə məxsus zavodun verdiyi sementdən başlıca olaraq neft mədənlərində mancanaqlann bərkidilməsində, həmçinin çəkilişinə 1915-ci ildə başlanılmış Ələt-Culfa dəmiryolunun tikintisində istifadə edilirdi. Lənkəran qəzasının yeraltı və yerüstü sərvətlərindən hərtərəfli istifadə etmək məqsədilə 1916-cı ildə bilavasitə Rus-Asiya bank inhisannm nəzarəti altında əsas kapitalı 16 mln. manat olan «Astara mahalı» səhmdar cəmiyyəti təsis olunmuşdu. Çox təəssüf ki, Dünya müharibəsi yenicə başlanmış bu nəhəng işləri tam həyata keçirməyə imkan vermədi. Neftin emalı üçün lazım olan turşulan Bakıda 15 kimya zavodu istehsal edirdi. Müharibə illərində bu zavodların çoxu hərbi məhsullar istehsalına keçmişdi. Neftin emalı üçün son dərəcə vacib olan kükürd kolçedanını «Nobel qardaşlan» şirkəti hələ keçən əsrin 90-cı illərindən ölkəmizin qərbində yerləşən kükürd kolçedanı mədənlərindən alırdı. Gədəbəy və Çaykənd mədənləri daha zəngin idi. XX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda olan kükürd kolçe- danı istehsalı «Nobel qardaşlan» inhisar birliyinin əlində idi. Birinci Dünya müharibəsi dövründə xarici ölkələrdən Rusiyaya kükürd kolçe- danı idxalının arası kəsildiyinə görə. Azərbaycandakı mədənlər tam gücü ilə istismar edilirdi. Əgər 1914-cü ildə ölkəmizdə 400 min pudadək kükürd kolçedanı çıxarılmışdısa, 1915-ci ildə bu rəqəm 500 min pud olmuş, 1916-cı ildə isə iki dəfə artaraq 1 mln. puda çatmışdı. 1917-ci ildən başlayaraq bu istehsal sahəsində də geriləmə baş vermişdi. Neft
Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|