Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
hərəkat iştirakçılanna əfv-ümumi verilməsi və s. kimi mühüm tələblər irəli sürməkdə özündə mənəvi haqq görürdü. Bu haqlı tələbləri yerinə yetirmək əvəzinə şah bütün tranda inqilabın və demokratiyanın dayağı olan Cənubi Azərbaycan, ilk növbədə Təbriz şəhəri üzərinə yeni-yeni silahlı dəstələr yollamaqda davam edirdi. § 4. Əks-inqilabın Təbriz üzərinə yeni hücumları və xarici hərbi qüvvələrin köməyi ilə inqilabın yatırılması Azərbaycanda Azərbaycan üzərinə göndərilən silahlı qüvvələrin **vəzi>yä?n* böyük bir hissəsi Təbriz ətrafında cəmləşdirilirdi. gərginfəşməsi 1909-cu il yanvann axırlanndan etibarən Təbriz şəhəri yenidən əks-inqilab qüvvələri tərəfindən mühasirəyə alındı. Burada şiddətli döyüşlər başlandı. Şah sarayının ardı-arası kəsilməyən Təbriz üzərinə ağır hərbi texnikamn müşayiətilə göndərdiyi bütün qüvvələrin hücumlannı onlardan sayca az olan inqilabçılar uğurla dəf etdilər. Lakin şəhərin mühasirəsi davam edirdi. Təbrizin mühasirəsi davam etdirildiyi aylarda Azərbaycamn digər bölgələrində də feodal qaragüruhçu dəstələrin inqilabçılara hücumlan başlandı. Yerlərdə mücahidlər dəyanətlə vuruşurdular. Martm 5-də Mərənd, 15-də isə Culfa əks-inqilab qüvvələri tərəfindən tutuldusa da, bu qüvvələr Xoy, Urmiya və Salmas mücahidlərinin müqavimətini qıra bilmədilər. Mart ayı ərzində, xüsusilə əks-inqilabi qüvvələrin Təbriz üzərinə martın 5-də başladıqları baş hücum zamanı Təbriz mücahidləri düşmən qüvvələr üzərində son dərəcə mühüm qələbələr qazandılar. Lakin mühasirə hələ də davam edir və öz təsirini göstərirdi, belə ki, Təbrizdə aclıq başlandı. Hələ bir qədər əvvəl polkovnik Lyaxovun vasitəsilə İranda əks-inqilabi çevrilişin həyata keçirilməsinə nail olan çarizm Təbrizə ərzaq mallan çatdırmaq, xarici təbəələri qorumaq bəhanəsi ilə aprelin 25-də Cənubi Azərbaycana qoşun yeritdi. Aprelin 29-
təşkilatının və əyalət əncüməninin qəranna əsasən Səttarxan və hərbi şura çar qoşunlan ilə hər cür toqquşmanı mücahidlərə qadağan etdi. Çar qoşunlan Təbrizə çatdıqdan sonra şah qoşunlan Təbrizin ətrafından uzaqlaşdılar. Beləliklə, döyüşlər dayandınidı. May ayının ilk günlərindən etibarən çar əsgərləri Təbrizdə silahlı mücahidləri tərk-si-
lah etməyə başladılar. Mücahidlər silahlan verməkdən imtina etdikdə, loqquşmalann başlanması şəhərdə vəziyyəti xeyli gərginləşdirdi. Çar komandanlığı və konsulluğu, ilk növbədə inqilabın hərbi qüwələrinin tərk-silah olunmasını, Rusiya təbəəsi olan Qafqaz inqilabçılannm Cənubi Azərbaycandan çıxıb getməyini tələb etdilər. Qafqaz inqilabçılan- nın da əksəriyyəti Təbrizi tərk etməyə, vətənə qayıtmağa məcbur oldu, müqavimət göstərənlərin bəziləri çar qoşunlan ilə toqquşmalarda həlak oldular, bir çoxlan isə çar zindanlanna və sürgünlərə göndərildilər. Konstitusiyanın 1909-cu il aprel ayının axırlarında çar hökumə- bərpası və ti Təbrizə və Azərbaycanın digər vilayəılənnə qo- əncumənlərın .1 j
v ,
Cənubi Azərbaycan yeritdikdən sonra şah qoşunlanna qarşı doyüş- vilayətlərində lər dayandınisa və üsyana son qoyulsa da Təbriz möhkəmlənməsi u j- 1 • t j- -ı *1 • j hadısələn İranın digər vılayətlənndə, xususılə Gı- lan və İsfahanda inqilabi qüvvələrin ayağa qabcmasına, onlann Tehran üzərinə yürüşə başlayıb, paytaxtı əks-inqilab qüvvələrindən azad etməsinə şərait yaratmış oldu. Paytaxta yürüş etmiş qüvvələrin başçılarının iştirakı ilə Tehranda keçmiş parlament nümayəndələrindən, nazirlərdən, varlı tacirlərdən, iri ruhanilərdən ibarət yaradılmış «Ali məclis» (və ya «Fövqəladə şura») 1909-cu il iyulun əvvəllərində Məhəmməd- əli şahın devrildiyini, onun 14 yaşlı oğlu Sultan Əhmədin şah elan olunduğunu bildirdi. Konstitusiya bərpa edildi. Lakin yaradılmış yeni hökumətin tərkibinə xalq içərisindən çıxmış və hərəkatı qələbəyə çatdırmış inqilab rəhbərləri deyil, köhnə feodal zadəgan ünsürləri daxil edildiyinə görə əks-inqilaba qarşı gözlənilən ciddi tədbirlər həyata keçirilmədi. 1909-
cu ilin aprel və may aylanndan etibarən Azərbaycanın bəzi şəhərlərində çar qoşunlannın yerləşdirilməsinə, Ərdəbil və Meşkində əncümənlərin dağıdılmasına və inqilabçılara divan tutulmasına baxmayaraq, Təbriz üsyanının ümumi qələbəsi nəticəsində Urmiya. Xoy. Salmas, Mərənd, Sulduz, Miyana, Xabcal, Sarab, Astara. Zəncan və digər yerlərdə konstitusiyalı quruluşa uyğun olaraq əncümən hakimiyyəti bərqərar edildi və möhkəmləndi. İnqilab qüvvələrinin Konstitusiyanın bərpası uğrunda hərəkatda iş- tərk-silah edilməsi tirak edən müxtəlif sinif və təbəqələrin mübariz qüvvələri mütləqiyyətə qarşı növbəti qələbədən sonra bir-birindən aynidılar. Onlar öz ictimai və sinfi mənafelərinə uyğun olaraq müxtəlif yollar seçdilər. Konstitusiyanın bərpası ilə hərəkatı bitmiş hesab edən liberal qüvvələr Tehranda «Etidaliyyun» adlı siyasi partiya yaratdılar və onun ətrafında toplandılar. İnqilabın müvəffəqiyyətlərini möhkəm
Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|