Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 3. Çarizmin devrilməsi və Azərbaycan
Bu, hər şeydən əvvəl, ümumi təsərrüfat dağınıqlığı və əcnəbi ölkələrdən ipək qurdu toxumu almağın çətinləşməsilə bağlı idi. Müharibə başlayandan sonra üzümçülükdə geriləmə müşahidə edilirdi. 1915-1916-cı illərdə Gəncə quberniyasında üzümlüklərin sahəsi 13 min des-ə qədər olmuşdu. Bakı quberniyasında da elə ciddi bir dəyişiklik baş verməmişdi. Naxçıvan qəzasında isə azacıq artım vardı. Lakin kənd təsərrüfatının başqa sahələrində olduğu kimi, 1917-ci ildə üzümlüklərin də ümumi sahəsində azalma başlamışdı. Müharibə illərində tütün yarpağına olan tələbat görünməmiş səviyyəyə qalxmışdı. 1915-ci ildə Azərbaycanda 46 min pudadək tütün yarpağı toplanmışdı. Bu, 1913-cü ildəkindən çox idi. Belə bir vəziyyət müvəqqəti idi və az sonra təsərrüfatın bu sahəsində tənəzzül əlamətləri özünü göstərdi. Dünya müharibəsi əhalini səfalətə düçar etmişdi; fəhlələrin yaşayış səviyyəsi daha da aşağı düşmüşdü. 1916-cı ildə mədən fəhlələri ayda 30 man. əməkhaqqı alırdılar. Sement istehsalında aylıq orta əməkhaqqı təxminən 0 qədər olmuşdu. Metallurgiya sənayesində, peşədən asılı olaraq, əməkh *qlan 30-67 man. arasında tərəddüd edirdi. 1915-
ci ildə ipək emalı sənayesində yaşlı fəhlələrin əməkhaqlan ayda 25-30 man., yeniyetmələr 15-20 man. və azyaşlılannkı 12-15 man. idi. Balıq emalı sənayesində də orta aylıq əməkhaqqı həmin ildə peşəyə uyğun olaraq 30-60 man. olmuşdu. Çoxişlənən malların bazar qiymətlərinin bahalığı üzündən fəhlələrin, eləcə də bütövlükdə əhalinin alıcılıq qabiliyyəti çox aşağı idi. Ona görə də nominal və real əməkhaqqı felən bir-birindən kəskin surətdə fərqlənirdi. Müharibə illərində nominal əməkhaqqının bir qədər artmasına baxmayaraq, ümumi nisbət yenə əvvəlki kimi qalmaqda idi. 1916-
qiymətləri 1,5
dəfə, geyim şeyləri 2 dəfə bahalaşdığı halda, ölkəmizin 300 min nəfərdən çox olan fəhlə ordusunun əməkhaqlan 77% artınimışdı. Demək olar ki, bütün sənaye sahələrinin cəbhə üçün işləmələrinə baxmayaraq, fəhlələrin ərzaqla təchizi yantmaz vəziyyətdə idi. Müharibə ərəfəsində Gəncə quberniyasının bütün qəzalannda (Nu- xa, Şuşa, Ərəş, Qaryagin, Qazax və b.) orta qiymətlərlə unun pudu 1 man. 20 qəpiyə, kərə yağı 16,5 manata, duz 60-70 qəpiyə, kartof 80-90 qəpiyə, mal əti 3,5 man. və qoyun əti 4,5 manata satıldığı halda, müharibə dövründə qiymətlər bir neçə dəfə bahalaşmışdı. 115 Məsələn, 1914-cü ilin payızında Qazax qəzasında unun pudu 2.5
man., qoyun əti 7 man. satılırdısa, az sonra vəziyyət xeyli pisləşmişdi. 1915-ci ilin yaymda Nuxada unun pudu 3 man., qəndin pudu 9 man., duzun pudu 2,5 man., kərə yağı 31 man., ağ neft 2,5 man., düyünün pudu 5 man. satıldığı halda, 3-4 ay sonra yağın pudu 38 man., qənd
10.5
man., qoyun əti 16 man., 1917-ci ilin yanvannda isə unun pudu 8 man., camış əti 16 man., qoyun əti 32 man. (girvənkəsi 80 qəp.), düyünün pudunun qiyməti 15-16 man-a qalxmışdı. Beıkı və Gəncə qubemi- yalannm bütün qəzalannda qiymətlər təxminən eyni idi. Göründüyü kimi, qiymətlərin, xüsusən ərzaq mallarının, görünməmiş dərəcədə bahalaşması əhalinin böyük əksəriyyətinin güzəranını pisləşdirmişdi. Hökumətin müharibə şəraiti ilə əlaqədar həyata keçirdiyi bəzi tədbirlər vəziyyəti daha da pisləşdirmişdi. 1916-cı il iyulun 30-da Dövlət Şurası və Dövlət Dumasının təsdiq etdikləri qaydaya görə həftənin dörd günü ət və ət məhsullan bir yerdən başqa yerə apanlıb satıla bilməzdi. Azərbaycanın sənaye müəssisələri cəbhə üçün işləsə də fəhlələrin ərzaqla təchizi yantmaz halda idi. 1917-ci ilin əvvəlində vətəgə sahibləri Bakı balıq idarəsinə yazırdılar ki, fəhlələr daha işləmək istəmirlər, çünki onlara ərzaq verə bilmirik. Dörd yüz qramlıq Lənkəran fetirini 1.5
manata «gizli» satın almaq mümkün deyildir. Elə bu vaxt Gədəbəy zavodunun müdiriyyəti Gəncə qəzası ərzaq komitəsinə yazırdı ki, bizə heç olmasa un və qənd göndərin. Fəhlələrin 80%-ni təşkil edən azər- baycanlılann əsas qidası çörək və çaydır. Şəhərlərin ərzaqla təchizini nisbətən qaydaya qoymaq məqsədilə Bakıda, Gəncədə, Nuxada, Gədəbəydə, Lənkəranda və Şuşada müstəqil ərzaq komitələri yaradılmışdı. Orduya səfərbər edilmiş ailə başçılannm vəziyyəti çıxılmaz idi.; 1914-cü ilin avqustunda verilmiş qaydaya görə belə ailələrin üzvlərinə, onların sayından asılı olaraq, əməkhaqqının müəyyən hissəsinin verilməsi belə, onlann səfalətU həyatlannı yaxşılaşdırmadı. Şamaxı, Şuşa, Cəbrayıl, Qazax, Lənkəran və digər qəzalardan hakimiyyət or- qanlanna göndərilən müraciətlərdə həyəcanla bildirilirdi ki, «ət və qənd kimi, bazarda çörək də yoxa çıxımşdır». Dəmiryolu ilə başhca olaraq hərbi yüklər daşmdığmdan Şimali Qafqazdan Azərbaycana taxıl və un gətirilməsi, demək olar ki, dayanmışdı. Hər il Bakıya 330 vaqon taxıl və un gətirildiyi halda, müharibə dövründə bu, yanbayan azalmışdı.
Azərbaycan Qafqaz döyüş cəbhəsinə yaxın olduğundan təsərrüfat dağınıqlığı və böhran burada başqa yerlərə nisbətən daha çox hiss edilirdi. Cəbhə rayonlarından Azərbaycan qəzalanna və Bakıya hər gün yüzlərlə yaralı və şikəst gətirilirdi. Bundan əlavə, Bakıda iri qoşun hissələri yerləşdirilmişdi. Müharibə illərində qaçqınların və əsgərlərin hesabına Bakı əhalisinin sayı 70 min nəfər artmışdı. Ərzaq böhranı şəraitində buraya əhali axını vəziyyəti daha da gərginləşdirirdi. Qıtlıq və aclıq ölkəni fəlakətə doğru sürükləyirdi. Kəndlilərin vəziyyəti daha dözülməz idi. Aclıq, demək olar ki, qəzaların əksəriyyətini bürümüşdü. Müharibənin törətdiyi dağınıqlıq üzündən əkinə yararlı torpağın az qala yarıya qədəri becərilmirdi. Məhsuldarlıq aşağı düşmüşdü. Toxum tapmaq böyük bir problemə çevrilmişdi. Torpaq vergisinin artın İması kəndlilər üçün böyük zərbə idi. Qazax, Gəncə, Cavanşir, Lənkəran, Naxçıvan, Şuşa qəzalanndan Qafqaz canişini və çann ünvanına yazılan şikayət məktublannda mülkədarlar və varlı kəndlilər tərəfindən kəndli torpaqlannm və su mənbələrinin zorla zəbt olunmasından şikayətlənilirdi. Kənd əhalisinin güzəranı ildən-ilə ağırlaşırdı. Ölkədəki haqsızlıqlara qarşı kəndli çıxışlan güclənmişdi. Qaçaq hərəkatı geniş miqyas almış, onlar əsl xalq inti- qamçılarma çevrilmişdilər. § 3. Çarizmin devrilməsi və Azərbaycan Dünya müharibəsi imperiyada iqtisadi və siyasi böhranı dərinləşdirmişdi. Bu, yerlərdə də özünü açıq şəkildə büruzə verirdi. 1916-cı ilin yayından Azərbaycanda fövqəladə vəziyyət tətbiq edilmişdi. Bakı quberniyasında hərbi qubernator qeyri-məhdud səlahiyyətə malik idi. Bakı şəhər dumasının 5 illik müddəti ötmüşdü. Deputatlann dörddə bir hissəsi çıxıb getmişdi. Əslində duma fəaliyyətsiz idi. 1916-
cı ilin sonu - 1917-ci ilin əvvəllərində inqilabi və milli-azadlıq hərəkatının yüksəlişi, cəbhələrdəki hərbi məğlubiyyətlər liberal- monarxist burjuaziyanın və mülkədarlann narahatlığım artırmışdı. Yaxınlaşmaqda olan inqilabın qarşısını almaq üçün həm çarizm, həm də burjuaziya inqilaba qarşı sui-qəsd hazırlamağa başladılar. Çar Dövlət Dumasını buraxmaq, Almaniya ilə separat sülh bağlamaq, sonra isə bütün qüvvələri yaxınlaşmaqda olan inqilabın boğulmasına yönəlt 117 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|