Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
inqilab iştirakçılarının əsas tələbləri konstitusiya (məşrutə)' verilməsi, məclis çağırılması, xarici məmurların tutduqlan vəzifələrdən kənar edilməsi və ölkədən qovulması və s. ibarət idi. Arasıkəsilməyən çıxışlar nəticəsində şah hakimiyyəti inqilabçıla- nn tələblərini ödəməyə məcbur oldu. 1906-cı il avqustun 5-də şah konstitusiya haqqında fərman verdi, bunun ardınca məclisə seçkilər barəsində fərman elan edildi. Xalq hər yerdə bəst yerlərini tərk etdi, bazar-dükan açıldı. Lakin tezliklə məlum oldu ki, irtica yuvası olan şah sarayı xalqın demokratiya tələblərinə uyğun atdığı addımlardan geri çəkilmək, Təbrizdə isə vəliəhd Məhəmmədəli Mirzə hərəkata qarşı çıxmaq niyyətindədirlər. Tehranda olduğu kimi Təbrizdə də mübariz qüvvələr, gizli siyasi cəmiyyətlər, ilk növbədə «İslamiyyə əncüməni» hərəkətə gəldi. Sentyabrın 20-də bir dəstə ruhaninin Təbrizdə ingilis konsulxanasında bəstə oturması bütün şəhəri ayağa qaldırdı. Fəhlə, sənətkar, tacir, milli burjuaziya, xırda və orta ruhanilər, şəhər yoxsullan, məktəblərin müəllim və tələbələrindən ibarət minlərlə adam qismən Təbrizin «Şamsam xan» məscidində bəstə oturdu, qalan hissə məscidin ətrafında toplandı. Bəstə oturan 6000 nəfərdən çox adamın andiçmə mərasimi keçirildi. Onlar məşrutə - konstitusiya yolunda mübarizəyə sadiq qalacaqlan, bu yolda can və mallarını əsirgəməyəcəkləri haqqında Qurana and içdilər. Bütün şəhəri bürüyən hərəkatın xərcini ödəmək üçün «Konstitusiya tərəfdarlannm məxaric kassası» yaradıldı. Varlı tacirlər, xüsusilə gizli siyasi cəmiyyətlərə mənsub olan tacirlərdən Hacı Mehdi Küzəkunani, Hacı Rəhim Badkubəçi, Hacı Əlinağı Kən- ceyi, Hacı Məhəmmədəli Badamçı və başqalan xərclərin ağırlığını öz üzərlərinə götürdülər. Şəhərdə tətil, mitinq və etiraz nümayişlərinin arası kəsilmirdi. Hərəkat iştirakçılan öz tələblərini Tehrana - şaha da çatdırdılar. Sentyabnn 29-da şah sarayı Təbrizə göndərdiyi cavabında Azərbaycandan məclisə nümayəndələr seçilməsinə icazə verildiyini və tezliklə seçki nizamnaməsinin göndəriləcəyini qeyd edirdi. Məhəmmədəli Mirzə bu cavabı Təbrizdəki hərəkat iştirakçılarına elan etməli oldu. Xalqın irtica üzərində bu ilk qələbəsinin təkcə Azərbaycan deyil, bütün İranda inqilabi hərəkatın inkişafı üçün böyük əhəmiyyəti oldu. Təbrizdəki 1906-cı il sentyabr hadisələri Əsas Qanunun qəbul olunmasına və məclisin açılmasına kömək etdi. ' Bu başlıca tələbə uyğun olaraq inqilab İran tarixinə məşrutə hərəkatı (nehzəte məşrutiyyət) kimi daxil olmuşdur.
Göstərilən hadisələrdə Təbrizdə hələ inqilabdan bir il əvvəl yaranmış «İclimaiyyunəl-amiyyun», yəni sosial-demokrat qrupu artıq siyasi bir təşkilat kimi mühüm rol oynadı. Qeyd edilmolidir ki, 1905-ci ildə Nəriman Nərimanovun bilavasitə iştirakı ilə Bakıda müxtəlif peşələrdə çalışan Cənubi Azərbaycandan olan inqilabçılar tərəfindən İran «İcti- maiyyunəl-amiyyun» («Mücahid») partiyasının təşkili İranın özündə, o cümlədən Təbrizdə sosial-demokrat təşkilatlannın yaranması prosesini xeyli sürətləndirdi. 1906-cı ilin sentyabr hadisələri zamanı Bakıdan gələn «İctimaiy- yunəl-amiyyun» («Mücahid») partiyası üzvlərinin (onlar Nəriman Nərimanovun Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etdiyi RSDFP-nin proqramının nüsxələrini özləri ilə gətirmişdilər) iştirakı ilə Təbriz sosial- demokrat təşkilatı yaradıldı. Təbrizin ardınca həmin təşkilatlar Urmiya və Xoyda da yaradıldı. 1905-1911-ci illər inqilabı dövründə Təbriz təşkilatı və onun «Gizli mərkəz» («Mərkəze-qeybi») adlandırdığı rəhbərlik mərkəzi geniş fəaliyyət göstərdi. «Gizli mərkəz»in üzvlərindən olan Əli Müsyö, Hacı Əli Davafruş, Hacı Rəsul Sədəq- yani və başqaları (cəmi 12 üzv), xüsusilə təşkilatın yaradıcısı olan Əli Müsyö şəxsi qəhrəmanlıq göstərməklə yanaşı, bacarıqlı təşkilatçılar kimi fərqləndilər. «Gizli mərkəz» inqilabın başlanğıcından sonunadək Cənubi Azərbaycanda hərəkəta rəhbərlik etmiş, başlıca olaraq şəhər zəhmətkeşlərini, sənətkarları, xırda tacirləri, inqilaba rəğbət bəsləyən bütün demokratik qüvvələri birləşdirmək və silahlandırmaqda mühüm işlər görmüşdür. Azərbaycan əyalət 1906-cı il sentyabnn 29-da qazanılmış ilk qələ- əncüməninin
bədən sonra Təbrizdə böyük ruh yüksəkliyilə yaranması məclisə seçkilər başlandı. Bu məqsədlə hərəkat başçılanndan əncümən seçildi. Əncümənə müxtəlif təbəqələrdən Hacı Mehdi Küzəkunani, Mir Haşım, Mirzə Hüseym Vaiz, Məlukuttuccar və başqaları (cəmi 20 nəfər) seçildilər. Müxtəlif adlarla və müxtəlif mahiyyətlə fəaliyyət göstərmiş bu əncümən daha çox «Azərbaycan əyalət əncüməni» kimi tanınmış və bu ada uyğun olaraq əyaləti idarə edən hakimiyyət orqanı funksiyası daşımışdır. Təbrizin ardınca əncümənlər Cənubi Azərbaycanın Urmiya, Ərdəbil, Marağa, Salmas, Maku, Zən- can, Xalxal və başqa şəhərlərində də yaradıldı. Əncümənlər Təbrizin timsalında İranın Tehran, İsfahan, Kirman, Məşhəd, Rəşt kimi şəhərlərində də yaradıldı. Bütün İranda, xüsusilə Cənubi Azərbaycanda 79 yaradılmış bu demokratik əncümənlər inqilab dövründə yerlərdə demokratik qayda-qanun yaradılmasında, feodal özbaşınalığına qarşı tədbirlər həyata keçirilməsində, rüşvətxorluğun və möhtəkirliyin qarşısının alınmasında, bu məqsədlə köhnə hakimiyyət aparatının dəyişdirilməsində mühüm işlər gördü. Azərbaycan əyalət əncüməninin siyasi hakimiyyət orqanı kimi fea- liyyət göstərməsində, bu sahədə püxtələşməsində Təbriz sosial-demokrat təşkilatı, onun rəhbər mərkəziyyəti - «Gizli mərkəz» mühüm rol oynamışdır. Hər iki orqanın əlbir işi və hərəkata birgə rəhbərliyi Cənubi Azərbaycanda inqilabın demokratik məcrada getməsinə şərait yaratmış, inqilabın silahlı qüvvəsi olan mücahid dəstələrinin' təşkilinə imkan vermişdi. Mücahid dəstələrinin əksəriyyətini fəhlələr, şəhər yox- sullan, sənətkarlar, xırda burjuaziya və kəndlilər təşkil edirdi. Bu qüvvələrə arxalanaraq əncümənlər yerlərdə əks-inqilab basqınlannı müvəffəqiyyətlə dəf edə bilirdilər. Məclisə nümayəndələr seçilməsi Təbrizdə noyabnn 5-də, bütün Azərbaycanda isə dckabnn əvvəllərində başa çatdınidı. Az sonra nümayəndələr Bakıya, oradan da Tehrana yola düşdülər. 1906-cı il dekabnn 30-da Ölüm yatağında olan Müzəffərəddin şah hələlik birinci hissəsi hazırlanmış konstitusiyam imzaladı. Lakin keçmiş vəliəhd, indisə artıq 1907-ci il yanvann 19-da taxta əyləşmiş Məhəmmə- dəli Təbrizdə və ümumiyyətlə, bütün Cənubi Azərbaycanda yürütdüyü əks-inqilabi siyasəti bütün İran miqyasında həyata keçirməyə başladı. O, atasının imzaladığı konstitusiyanı tanımaq istəmirdi. Bu xəbər iqtisadi tətillərin baş verdiyi və siyasi mübarizənin davam etdiyi Təbrizdə hərəkatın daha da dərinləşməsinə səbəb oldu. ' Qafqazdan gələn və özlərini «İctimaiyyunəl-amiyyun. Mücahid» təşkilatı ilə bağlı olaraq mücahid adlandıran iranlılar İranda «Qafqaz mücahidləri» kimi tanınmışdılar (onlann qafqazlılara məxsus geyimdə olması da nəzərə alınmalıdır). Geniş mənada isə mücahid (mübariz, fədakar deməkdir) və eləcə də fədai (fəda olan) əqidə və azadlıq uğrunda mübariz, özünü föda etməyə hazır olanlara, bir sözlə, inqilabın bütün fəal iştirakçılanna deyilirdi. Onlar içərisindən yaradılan silahlı hissələr döyüşkən mücahid və fədai dəstələrini təşkil edirdi.
Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|