Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
partiyalann, çoxlu qəzet və jurnalların fəaliyyəti
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
çıxmış müxtəlif məsləkli partiyalann, çoxlu qəzet və jurnalların fəaliyyəti nəticəsində getdikcə mütəşəkkil ictimai-siyasi mübarizə formasını alırdı. Əsas tələblərə - dövlət
quruluşunu demokratikləşdirmək, mülkədar-feodal təbəqəsinin ağalığını məhdudlaşdırmaq, zəhmətkeşlərin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq və hüquqlanm qorumaq, ölkənin suverenliyini təmin etmək və s. daxil idi. İranın ayn-ayrı rayonlarının ictimai- siyasi inkişaf səviyyəsindən və başqa amillərdən asılı olaraq, bu hərəkat həm radikal, ardıcıl və ya əksinə, mötədil xarakter daşıyır, həm də bəzi hallarda mürtəce şəkil alır, bu və ya digər ictimai-siyasi qüvvələrin mənafeyini əks etdirirdi. ölkənin siyasi həyatı zahirən normal şəkil almışdı. Yenidən meydana çıxmış siyasi partiyalar və təşkilatlar (1941-1943-cü illərdə bunların sayı 30-a çatmışdı), mətbuat, müxtəlif klublar, ictimai-mədəni təşkilatlar ölkə qarşısında duran daxili və xarici problemləri sərbəst müzakirə edir, öz proqram və tələblərini irəli sürür, parlament vasitəsilə bunlan qanunlara çevirməyə çalışırdı. Lakin müharibə nəticəsində faşizmin iflasa uğrayacağı yaxınlaşdıqca İrandakı siyasi vəziyyət mürəkkəbləşir və mübarizə kəskinləşirdi, ölkənin iqtisadi vəziyyəti pisləşirdi və bunun da əsas ağırlığı, birinci növbədə zəhmətkeş təbəqələrin - fəhlələrin, xırda burjua ünsürlərin, müəllimlərin, dövlət aparatında çalışan sıravi məmurların üzərinə düşürdü ki, bu da onlann müxtəlif formalarda (tətillər, kütləvi şikayətlər və s.) çıxışlanna səbəb olurdu. Bu təbəqələrin mənafeyini ən ardıcıl surətdə (lakin, bəzən real vəziyyətlə hesablaşmayaraq) 1942-ci ilin əvvəllərində yaradılmış İran Xalq Partiyası («Hizbi Tudə») və ona yaxın olan həmkarlar ittifaqları, mətbuat orqanlan (onlar «Azadlıq cəbhəsində» birləşmişdi), ictimai, mədəni təşkilatlar müdafiə edirdi. Öz kütləviliyinə, irəli sürdüyü əsas şüarlanna görə bu orqanlar, demokratik cəbhəni təşkil edirdi. İkinci, liberal cəbhəyə «milliyyətçi» tipli partiya və təşkilatlar (məsələn, mühacirətdən qayıtmış Seyid Ziyaəddin Təba-Təbainin başçılıq etdiyi «Vətən» partiyası) daxil idi, buraya yalançı həmkarlar ittifaqları, əsasən xırda və orta burjuaziya, ziyalıların xeyli hissəsi, zabitlərin orta təbəqələri qoşulurdu. Üçüncü cəbhəni əsasən iri mülkədarlar və kompra- dor burjuaziya, tayfa xanları, iri dövlət məmurlan və yüksək rütbəli zabitlər, generallar təşkil edirdi və buna görə bu cəbhə ən mühafizəkar, mürtəce qüvvələri birləşdirirdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, həmin cəbhələrdən heç biri, xüsusən hakimiyyət başında duran üçüncü cəbhə tam qanunçuluq çərçivəsində hərəkət etmirdi.
Nəhayət, müharibə dövründə, xüsusən 1943-cü ildən başlayaraq, Ölkədə siyasi-ictimai vəziyyətə təsir göstərən daha bir amili - xarici dövlətlərin, yəni, bir tərəfdən SSRİ, o biri tərəfdən ABŞ və İngiltərənin İrandakı siyasətini qeyd etmək lazımdır. Onlar öz bəyanatlannda İranın daxili işlərinə qarışmayacaqlarını dəfələrlə elan etmişdilərsə də, bu prinsipi daima pozurdular. SSRİ hökuməti, ilk növbədə fəhlə və kəndlilərin, ziyalılann mütəşəkkilləşməsinə və onların sovet dövlətinin sinfi-ideoloji xarici siyasəti prinsipləri ruhunda siyasi mübarizə aparmasına bütün vasitələrlə kömək edirdi. ABŞ və İngiltərə isə öz növbəsində varlı təbəqələrə, o cümlədən mürtəce qüvvələrə arxalanaraq mərkəzi hökumət dairələrini, parlamenti, ordu və polisi öz təsiri altına almaq və onların vasitəsilə İranın daxili və xarici siyasətini «qanuni» yolla istiqamətləndirməyə çalışırdı. Bu mənada ABŞ, xüsusilə fəallıq göstərərək, 1943-1946-cı illərdə buraya çoxlu «müşavirlər» göndərmişdi (bunlardan ən mühümü 1942-1944-cü illərdə İranın bütün iqtisadi həyatını nəzarət altına almış Milsponun maliyyə missiyası, 1945-1946-cı illərdə general Şvarskopun hərbi-polis missiyası olmuşdur). Lazım gəldikdə isə ABŞ və İngiltərə hökumətləri «qanunçuluq», «demokratiya» prinsiplərini kənara ataraq İrandakı tərəfdarlarının köməyilə iş görürdü. Bu, xüsusən onlar tərəfindən «qanuni» mərkəzi hökumətin və XIII-XIV (1947-ci ildən isə habelə XV) çağınş məclislərin siyasəti və fəaliyyətinə tərəfdarlıq etməsində özünü göstərirdi. Depu- tatlan hələ Rza şah vaxtında təyin olunmuş XIII çağınş (1941-1944) və nisbi azadlıq dövründə seçilmiş XIV çağırış (1944-1946) məclislər nə öz sosial tərkibi cəhətdən (bunlann böyük əksəriyyəti mülkədarlar, iri tacir və kapitalistlər, yüksəkrütbəli dövlət məmurlan, köhnə siyasətbazlar idi), nə də yeni şəraiti nəzərə almaq cəhətdən hərtərəfli daxili və xarici siyasəti həyata keçirməyə hazır olan bir orqan deyildi. Onlar müharibə şəraitinin və müharibədən sonrakı İranın mürəkkəb beynəlxalq vəziyyətini bəhanə gətirərək heç bir real demokratik islahatlara başlamaq, xüsusilə də zəhmətkeş kütlələrin ağır vəziyyətini yüngülləşdirəcək hər hansı bir tədbir görmək niyyətində deyildi və yalnız müxtəlif qruplaşmalann hakimiyyət uğrunda mübarizəsini əks etdirirdi. XIV çağınş məclisə İXP-nin 8 nümayəndəsi, habelə liberal məsləkli bir neçə deputat seçilmişdisə də, onlar məsələni həll etmirdi. Təbiidir ki, parlamentin bütün fəaliyyəti, o cümlədən hökumətin təşkili ya tam mühafizəkar, ya da açıq mürtəce xarakter daşıyırdı. Burada, o cümlədən onun təşkil etdiyi hökumətlərdə daim «azadlıq», «demokra 362 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|