Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
inzibati-təsərriifat və mədəni muxtariyyət ideyasının əhalinin geniş təbəqələri içərisində, həm də təkcə kəndlilər, fəhlələr, sənətkarlar və ziyalıların böyük əksəriyyətində deyil, varlı zümrələrin, o cümlədən xırda və orta mülkədarlann, tacirlərin və sahibkarlann da bir hissəsi içərisində kök salması ilə izah edilməlidir. Deməli, milli-azadlıq uğ- runda mübarizə ümumxalq xarakteri daşıyırdı. Belə bir şəraitdə İranın hakim dairələri, mərkəzi hökumət kütləvi terrora, cəza tədbirlərinə, əslində vətəndaş müharibəsinə başlamadan hərəkatı boğa bilməzdi. Bu işi isə həyata keçirmək 1945-ci ilin payızında bir sıra daxili və xarici amillər üzündən mümkün deyildi. Əwəla bu zaman müttəfiqlərin qoşunları hələ İrandan çıxarılmamışdı. Bu səbəbə görə mərkəzi hökumət demokratlara qarşı geniş hərbi əməliyyata başlaya bilməzdi, çünki müttəfiqlər mütləq buna qarışmalı olardılar. İkincisi, milli-demokratik hərəkat İran Kürdüstanını da bürümüşdü və az sonra, yəni 1946-cı ilin yanvannda burada da Milli hökumət yaradıldı. İran hökuməti isə eyni vaxtda hər iki xalq hərəkatını boğmağa qadir deyildi. Hadisələrin sonrakı gedişi göstərdi ki, hökumət «danışıqlan> taktikasına əl ataraq, vaxt qazanmağa çalışırdı. Milli hökumətin yaranması ilə Cənubi Azərbaycanda demokratik hərəkatın yeni, üçüncü - milli quruculuq mərhələsi başlandı. Milli hökumət ən əvvəl, İran dövlətçiliyi çərçivəsində Azərbaycanın muxtariyyəti prinsipini öz proqramında bir daha təsbit edərək bildirirdi ki, İran dövlətinin bütövlüyü, toxunulmazlığı və suverenliyini rəhbər tutur. Eyni zamanda burada qeyd olunurdu ki, mərkəzi hökumət sosial iqtisadi, siyasi, mədəni sahələrdə demokratik islahatlar keçirməlidir. Milli hökumət, habelə bildirirdi ki, həm Azərbaycanın muxtariyyəti məsələsi, həm də digər mühüm məsələlər üzrə mərkəzi hökumətlə danışıqlara və əldə edilən razılıqlara tam riayət etməyə hazırdır. Bu məqsədlə Pişəvərinin başçılığı altında xüsusi nümayəndə heyəti təşkil olundu. Milli hökumətin qarşısında duran birinci dərəcəli vəzifə - yerlərdə yeni inzibati-ərazi orqanlarının yaradılması idi. Bu məqsədlə Milli Məclis vilayət, mahal, şəhər və qəsəbə, kənd əncümənlərinə - hakimiyyət orqanlarına seçkilər haqqında qanun qəbul etdi. Seçkilər 1946-cı ilin yanvar-fevral aylannda keçirildi və müvafiq strukturlann yaradılmasına başlandı. Demokratik hərəkatın ən mühüm tədbirlərindən biri də zəhmətkeşlərin xeyrinə sosial-iqtisadi islahatlann keçirilməsi idi. Buna görə Milli hökumət 1946-cı il fevralın 16-da aqrar qanun verdi. Qanuna görə
«xalisə» - dövlət mülkiyyətində olan torpaqlar, habelə Azərbaycandan qaçmış və ona qarşı mübarizəni davam etdirən mülkədarların və digər sahibkarlann torpaqlan kəndlilər arasında bölüşdürülməli idi, İslahat haqqındakı qanunu həyata keçirmək məqsədilə yerlərdə xüsusi komitələr yaradıldı və bu komitələr 1946-cı ilin yaz-yayı ərzində lazımi işləri, çətinliklə də olsa, həyata keçirməyə başladı. İslahat nəticəsində yarım milyon hektardan çox torpaq sahəsi kəndlilərin istifadəsinə keçdi. Lakin onlar bu torpaqlann mülkiyyətçisi deyildilər, yəni onu satmaq, icarəyə vermək hüququndan məhrum idilər. Bir qədər sonra mayın 12-də qəbul olunmuş «Əmək haqqında qanun» sosial sahədə digər mühüm addım oldu. Bu qanuna görə fəhlə və qulluqçuların iş şəraiti xeyli yaxşılaşdınlır, sahibkarlar tərəfindən istismar məhdudlaşdırılır, onlann həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyəti, o cümlədən müəssisələrin işinə fəhlələrin nəzarət etmək hüququ təsdiq edilirdi. Bununla bərabər, Milli Məclisin bir sıra başqa qanunları və Milli hökumətin fərmanlan Azərbaycanda ticarət və sənayenin inkişafını təmin etməyə, bu sahədə fəaliyyət göstərən sahibkarlara maliyyə cəhətdən kömək etməyə, vergi sistemini təkmilləşdirməyə yönəlmişdi. Bütün bunlar sübuta yetirirdi ki, milli hakimiyyət xalqın böyük əksəriyyətini, o cümlədən hərəkatla həmrəy olan varlı təbəqələrin də mənafeyini, sosial həmrəylik və ədalət prinsiplərini təmin etmək istiqamətində iş aparır. Lakin milli hakimiyyətin ən böyük nailiyyəti mədəniyyət sahəsindəki, milli mədəniyyətin inkişafı əsaslannı yaratmaq yolundakı addımlar oldu. Bu istiqamətdə birinci dərəcəli tədbir 1946-cı il yanvann 6-da Milli Məclisin qəbul etdiyi «Dil haqqında» qanun idi. Bu qanunla Azərbaycan-türk dili bütün Azərbaycan ərazisində rəsmi dövlət dili elan olundu. Bütün idarə və təşkilatlarda, məktəblərdə işlər ana dilində görülürdü. Azərbaycanda yaşayan milli azlıqlann öz dillərində təhsil almaq hüququ saxlanılmışdı. Qısa bir zamanda ana dilində dərsliklərin, müxtəlif ədəbiyyat, qəzet və jumallann nəşr edilməsinə, radio verilişlərinin təşkilinə başlandı. Az bir vaxtda onlarla kitabxana və qiraətxa- na açılması, əhalinin köməyi ilə yüzlərlə yeni məktəbin, xüsusən kənd yerlərində açılması, 1946-cı ilin iyununda Təbriz Universitetinin təsis edilməsi, müxtəlif yaradıcı birlik və təşkilatların, muzeylərin düzəldilməsinə başlanması əsl milli-mədəni inqilab üçün əsas yaradır, demokratik hərəkatın milli məzmununu möhkəmləndirirdi. Açıq irticaçı Sədr və Hakimi hökumətlərinin (1945-ci ilin iyunu - 1946-cı ilin yanvan) bütün tranda demokratik qüvvələrin qanuni tələb 369 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|