Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin
Yüklə 3,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
lərini rədd etmək, təqiblərə əl atmaq və əslində yeni diktatura üçün yol açmaq siyasəti boşa çıxdıqdan sonra Tehranın hakim dairələri başqa vasitəyə - həyasız yalan və iftira, demaqogiya kampaniyasına başlayıb vaxt qazanmaq, bütün qüvvələri toplayıb qəti hücuma keçmək taktikasına əl atdılar və bu məqsədlə yanvann sonunda mahir siyasətbaz, hiyləgər, demaqoq Qəvam Səltənəni Baş nazir vəzifəsinə irəli sürdülər. O, öz fəaliyyətinə geniş islahatlar keçirmək əzmində olduğunu bəyan etməklə başladı və bu mənada, hətta bəzi gurultulu tədbirlərə də əl atdı. Qəvam birinci dərəcəli vəzifə kimi «Azərbaycan məsələsini» dinc danışıqlar yolu ilə həll etməyə çalışdığını bildirib, aprelin 28-də Pişəvərinin başçılığı altındakı nümayəndə heyətini Tehrana dəvət etdi və hər iki tərəf arasında danışıqlar başlandı. Lakin bu danışıqlar çox çətin gedirdi və tezliklə təxirə salındı. ABŞ və İngiltərədən hərbi-texniki yardım almaq üçün İran hökuməti onların təkidi ilə BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasında «İran məsələsinin» qaldırılmasına əl atdı (rəsmən bunun üçün əsas var idi, çünki Sovet hökuməti öz qoşunlarının İrandan çıxarılmasını ləngidirdi). Eyni zamanda Qəvam Moskva ilə əlaqələri də öz xejTİnə istiqamətləndirmək məqsədilə Moskvaya yollanıb Stalinlə görüşdü və 1946-cı il aprelin 4-də Sovet dövlətinin Şimali İranda çoxdan arzuladığı neft axtanşı və çıxan iması üçün müştərək cəmiyyətin yaradılması haqqında bəyanat qəbul olundu (Qəvamın nəzərdə tutduğu kimi, sonralar İran məclisi bu sazişi rədd etdi). İctimaiyyəti aldatmaq məqsədilə Qəvam Azərbaycan milli hökumətilə danışıqları başa çatdırmaq göstərişi verdi və iyunun 13-də Təbrizdə hər iki tərəfin imzaladığı müqavilə bağlandı. Razılıq əldə edilməsi naminə milli hökumət ciddi güzəştlərə getməli oldu, bunlardan başlıcası o idi ki, Azərbaycan milli hakimiyyəti əyalət əncüməni statusunu qəbul edərək bu vaxtdan belə də adlanmağa başlayır. Müqaviləyə görə Azərbaycanı idarə edəcək xüsusi Şura yaradılmalı idi. Ən ağır güzəşt - Zəncan vilayətinin Azərbaycanın tərkibindən çıxanlaraq qonşu əyalətlərə qatılmasına razılıq verilməsi oldu. Digər tərəfdən İran hökuməti də Cənubi Azərbaycanda həyata keçirilmiş bir sıra islahatlann qanuniliyini təsdiq edirdi. Beləliklə, Cənubi Azərbaycan məsələsinin dinc yolla həll olunmasına və ümumiyyətlə, İranda demokratik inkişafın gələcəyinə xidmət edə biləcək sənəd qəbul edilmiş oldu. Azərbaycan demokratlan bu müqaviləyə tam riayət etməyə hazır olduqlanm bir daha nümayiş etdirməklə sonrakı iki-üç ay ərzində Azərbaycanda müvafiq islahatlann həyata keçirilməsilə məşğul idilər.
Lakin İran hökuməti boynuna götürdüyü təəhhüdləri heç də yerinə yetirmək ni)^ətində deyildi və müxtəlif bəhanələrlə bunlan pozur, provokasiyalar vasitəsilə vəziyyəti gərginləşdirirdi. 1946-cı ilin yayı və payızında Tehran qəzetlərində Azərbaycana qarşı yeni geniş kampaniya başlandı. Bütün bu hazırlıq işləri başa çatdırıldıqdan sonra tran hökuməti ultimatum şəklində Milli hökuməti əvəz etmiş Şuraya bildirdi ki, yeni parlament seçkiləri gedişində qayda-qanunu təmin etmək üçün Azərbaycana qoşun hissələri daxil ediləcəkdir və Azərbaycanın hərbi qüvvələri qoşuna müqavimət göstərməməlidir. Noyabrın 30-da hökumət qoşunlan ilə fədailər arasında döyüşlər başlandı. Hökumət qoşunlanmn hərbi-texniki cəhətdən qat-qat üstünlüyünə baxmayaraq, bir neçə cəbhədə, xüsusən Zəncan-Miyanə, Marağa istiqamətində fədailər, hətta əks-hücuma keçərək düşmənə zərbələr endirmişdilər. Lakin Qəvam hökuməti ilə sazişə gəlmiş, indi artıq Cənubi Azərbaycan demokratla- nnın mərkəzi hökumətə tabe olmasını istəyən sovet rəhbərləri (şəxsən Stalin) müqavimət göstərilməsinin əleyhinə idi. Sovet dövlətinin bu yeni mövqeyi ilə banşmaq istəməyən hərəkat rəhbərləri isə mübarizəni davam etdirmək əzmində idilər. Sovet dövləti Cənubi Azərbaycanda tran qoşununa müqavimətin qarşısını almaq məqsədilə ölkədəki nümayəndələrin vasitəsilə dekabrın 11-də gecə ikən hərəkat rəhbərlərini, ilk növbədə Pişəvərini Sovet İttifaqına mühacirətə getməyə məcbur etdi. Hərəkatın yeni rəhbərliyi bütün silahlı qüvvələrə döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında göstəriş verdi. Buna baxmayaraq, bütün Azərbaycan üzrə dekabnn 20-dək tran qoşunlanna müqavimət göstərildi. Dekabnn 12-də Təbrizə daxil olan şah qoşunlan minlərlə adamı güllələdi və həbsə aldı. Kütləvi təqiblər başlandı. Milli hakimiyyət dövründə az-çox siyasi fəallıq göstərən kəndlilər, fəhlələr, ziyalılar, bir çox sahibkarlar belə təqiblərə məruz qaldılar. ADP və Milli hökumətin rəhbər xadimləri isə birinci növbədə güllələnir, dar ağacından asılırdı. Cəza tədbirlərindən qurtarmaq üçün on minlərlə vətənpərvər qaçmağa mühacirət etməyə məcbur oldu. Onlann bir çoxu Şimali Azərbaycana keçdi. Beləliklə, 1941-1946-cı illər milli-azadlıq hərəkatı məğlubiyyətə uğradı. Bu məğlubiyyət, obyektiv daxili səbəblərlə yanaşı, həm də o zaman böyük təsiri olan xarici amillərlə, ən əvvəl, bir tərəfdən ABŞ və İngiltərənin, digər tərəfdən isə Sovet dövlətinin İrandakı siyasəti ilə bağlı olmuşdur. Əks mövqelərdə duran bu dövlətlər nəticə etibarilə 371 Yüklə 3,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|