tüfəng, qundaq, xan, xanım, yaylaq, e/, oba
və s. kimi
sözlər Səfəvilər dövründə Azərbaycan dilindən
keçmiĢdir.
Azərbaycan dilinin əməli Ģəkildə iĢlədilməsi, onun
ən incə və dərin fikirləri ifadə etməyə qadir olduğunun
sübut edilinəsi bilavasitə dahi Fuzulinin adı ilə bağlıdır.
Dahi Ģair ana dilində misli görünməmiĢ əsərlər yazaraq
müəyyən mənada dilimizi ərəb və fars dillərinin
qarĢısına çıxardı və sübut etdi ki, mənim dilim heç də
ərəb, fars dilindən aĢağı deyil. ġair divanının dibaçəsində
deyir: «Bir gün nigari-miĢkiııxott ki, daneyi-xalinə
miĢki-Xütən demək xəta idi və zülfi rəĢkindən
nafeyi-tatarin
ruzgari
qara
idi,
sərvinaz kimi
xuraman-xuraman mən uftadəsinə sayeyi-mərhəmət
saldı və Ģirin-Ģirin kəlima ilə xatirim sorub, könlüm aldı.
Əsnayi-mühavirət və hiyni-müha- sibətdə dedi ki:
–
Ey
Ģükufeyi-bustani
fəsahət
və
ey
səbzeyi-növbahari-
hüsni-ibrət,
lillahilhomd
iradeyi-tövfıqi-sübhani və məĢiyyəti- teyidi-rəbbani
məınaliki-dönünuni-nəzmü nəsr təsxirin sənə müyəssər
etmiĢdir və növbəti-riyasəti-əqalim-süxən tədriclo sənə
yetmiĢdir. Əgərçi ərəbdə və əcəmdə və türkdə yeganə
kamillər çoxdur.. Əmma sən kimi cəmii-lisanə qadir
çamci- fünuni-nəzmü nəsr yoxdur. Hala ki,
miftahi-zəbanin ruyi- ruzkarə əbvabi-feyz açmaqda və
ğəvvasi-təbin xəvvasi əvamə dəryayi-fəsahətdən
cəvahiri-bəlağət çıxarıb saçmaqda-dır. Əhaliyi-alətdən
bəzi ləaliyi-münĢəat və müəmməyatiidən bəhreyi-feyz
almıĢlar və bəzi məsnəvi və qəsaidindən təmətte
bulmuĢlar və bəzi farsi qəzəlləri nəqĢi-zəmir etmiĢlər və
bəzi ərəbi rəcəzlərin zövqin yetmiĢlər, haĢa ki, türkzadə
məhbublar feyzi-nəzmindən bəhrəməid olmayalar və t a i
f e y i-ətrak sahibməzaqlan bustani-kəlamindən
Ģükufeyi-divani-ğəzolin bulmayalar».
1
Dahi Ģair Ġraqda, ərəb ölkəsində anadan olduğuna
görə ana dilindəki Ģerlərində öz doğma xalqının dilini,
Ģirinliyini, Ģəhdini verə bilməməyindən də ehtiyat edərək
deyirdi: «Təvəqqe budur ki, ümumən əhaliyi-izü
etibardən, xüsusən büləğayi-Rum (Türkiyə –
A. B.)
və
fısəhayi-tatardan ki, əgər Ģahidi-hüsni- ibaətimdə ol
diyarın əlfazü ibarətlə-rindən ziyvər olmasa və
müxəddəreyi-nəzmim ol mülklərin lətaifü-zərbül
məsəllərindən ziynət bulmasa, bu daini məzur
1
Bax:
M. Füzuli. Əsərləri. I c., B., 1958, səh. 43 – 44.
-
Yenə orada,
səh. 45.
buyuralar».
2
Böyük Ģair ana dilinə yuxandan baxan, onun Ģer,
sənət dili olmadığını iddia edən bəzi ərəb və
farspərəstlərə qarĢı çıxaraq Azərbaycan dilinin əsil
Ģeriyyət üçün yarandığını göstərirdi. O dövrdə fars dili
əsasında bəzi köhnə Ģablon ifadələr yaranmıĢdı ki,
farsdilli Ģerin guya gözəlliyi onlar imiĢ. M. Füzuli ana
dilində elə Ģer inciləri yaratdı ki, fars dilində onun
bənzəri olmasın. Amma Ģair yenə ana dilində Ģer
yazılmadığını təəssüflə yad edirdi:
01 səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim,
Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.
ġair bununla demək istəyir ki, farsca ona görə Ģer
çoxdur və hər kos ona görə bu dildə yazır ki, türk dilini
Ģer dili hesab etmirlər. Belə hesab edirlər ki:
Ləhceyi-türki qəbuli-nəzm tərkib eyləsə,
Əksərən əlfazi ııamərbutü nahəmvar olur.
Guya, Azərbaycan dilində Ģer yazılsa, əksər sözləri
rabitəsiz və nahamvar olar. Füzuli sübut edir ki, mən bu
çətinliyi asan eləyə bilərəm:
Məndə tovfiq bulsa, bu diişvari asan eylərəm.
Novbahar olğac dikəndən bərgi-qül izhar otur.
deyərək göstərir ki, məndə güc olsa, bu çətinliyi
elə asan edərəm ki, bahar gələndə tikan qönçə açdığı
kimi, tikana bənzədilən bir dil də gül kimi açılar.
Doğrudan da, dahi Ģair Azərbaycan dilində misli
görünməmiĢ dərin və geniĢ mənalı Ģerlər yaradaraq
dilimizin inkiĢafında yeni bir mərhələ açdı.
Dünyanın məhəbbət dastanları: «Romeo və
Cülletta» – ingilis ədəbiyyatında, «Qrimhilda və
Brunhilda» – alman ədəbiyyatında, «Ruslan və
Lyudmila» – rus ədəbiyyatında, «Abasalom və Eteri» –
gürcü ədəbiyyatında, «Tahir və Zöhrə» – özbək
ədəbiyyatında, «Vis və Ramin» – fars ədəbiyyatında,
«Leyli və Məcnun» – ġərq ədəbiyyatında məĢhurdur. Bu
dastanlar içərisində məntiqi mühakimə, Ģeriyyət, bədiilik
və s. cəhətdən ən mükəmməli «Leyli və Məcnunwdur.
Dünya ədəbiyyatında 43 – 44 «Leyli və Məcnun» vardır
ki, bunların ən mükəmməli Füzulinin əsəridir. Belə bir
nəticəyə gəlmək olar ki, dünyanın ən mükəmməl
məhəbbət dastanı Azərbaycan dilindədir ki, bu da
Füzulinin ədəbi dilimizin tarixindəki böyük xidmətidir.
XVI əsrdə Azərbaycan xalqı təĢəkkül tapmağa,
tayfalararası intiqrasiya prosesinə baĢladı.
XVIII əsrdə xalq danıĢıq dili M. P. Vaqifin
yaradıcılığı sayəsində ədəbi-bədii dilin əsası qoyuldu.
Vaqif osərlərini təmiz xalq danıĢıq dili əsasında yazdı.
Buna görə də Vaqif Ģeri hamı tərəfindən baĢa düĢülür və
mənimsənilir:
Başına döndüyüm, toy adamları,
Siz də deyin toya gətən oynasın.
Adını demirəm, eldən ayıbdır,
Filankəsin qızı, filan oynasın.
Üç yüz ilo qədər bir dövr ayırmasına baxmayaraq
müasir dilimizlə Vaqif dili arasında böyük bir fərq
yoxdur.
XIX əsrdə Azərbaycanda maarif, mədəniyyət, elm,
sənaye və ticarət, kənd təsərrüfatı sürətlə inkiĢaf etməyə
baĢladı. Tiflis – Bakı dəmiryolunun çəkilməsi, elə həmin
illərdə Bakıda neft sənayesinin meydana gəlməsi,
müxtəlif sahələrdə iqtisadi inteqrasiya yaranması
Azərbaycanda kapitalist istehsal münasibətlərini
doğurdu. Təzəcə meydana gəlmiĢ sənaye sahələrində
çalıĢmaqdan ötrü Azərbaycanın hər yerindən: istər
Cənubdan, istərsə də ġimaldan fəhlələr – müxtəlif
dialektlərin nümayəndələri axıĢıb gəlirdilər.
«Əkinçi» qəzetinin nəĢrə baĢlaması, milli teatrın,
meydana gəlməsi xalq dilində tayfa elementlərinin
sıxıĢdırılmasına, dildə seçmə və əvəzetmə prosesinə
səbəb oldu ki, bu da ümumxalq ədəbi dilinin: yaranması
demək idi. Əslində xalq kimi çoxdan formalaĢan
azərbaycanlılar öz milli dili, ümumiləĢmiĢ adət- ənənəsi
əsasında inkiĢaf edib millətə çevrildilər.
Milli dilin yaranmasında M. F. Axundov, lı.
Zərdabi, S. Ə. ġirvani, N. B. Vəzirov, Sabir, C.
Məmmədquluzadə və s. kimi ziyalıların əsərləri misilsiz
rol oynadı. Milli ədəbi dilimiz heç bir dialekt əsasında
yaranmamıĢdır. Çox vaxt belə fikirlərə rast gəlirik ki,
Azərbaycan milli ədəbi dili Bakı dialekti əsasında
yaranmıĢdır. Bu fikir yanlıĢdır. Bunu iddia edənlər Bakı
dialekti ilə Bakıda yaĢayan ziyalıların dili anlayıĢlarını
fərqləndirə bilmirlər. Bakı elm, incəsənət və sənaye
mərkəzi olduğundan burada Azərbaycanın hər yerindən,
bütün dialektlərin nümayəndələri olmuĢdur. Buna görə
də milli odobi dilimizin formalaĢmasında bütün
dialektlərin payı vardır.
Azərbaycan dili 1920-ci ildən dövlət dili elan
edilmiĢdir. Lakin bu, tam mənası ilə dövlət dili hüququ
verilməsi demək deyildi. Doğrudur, , mətbuat,
radio-televiziya, təlim-tədris və s. bu dildə aparılırdı.
Lakin ana dilimiz dövlət idarələrindən qovulurdu.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 83-cü
maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikası dövlət
dilinin Azərbaycan dili olmasına baxmayaraq, heç bir
rəsmi dairədə iĢlədilmirdi. Hətta çox adam uĢağını da bu
dildə oxutmurdu. Son vaxtlar Azərbaycan xalqında öz
soyköküno qayıtmaq meyli güclənmiĢ və bu, dövlət
əhəmiyyəti almıĢdır. Belə ki, Azərbaycan dilinin dövlət
dili kimi bütün idarə və təĢkilatlarda iĢlədilməsi
haqqında 1988-ci il 18 avqust tarixli, habelə Azərbaycan
Respublikası Ali Sovetinin 23 sentyabr tarixli qərarı
dilimizin hörmətini qaldırmağa xidmət etmiĢdir. Amma
dilə kəmiltifat münasibət xalqımızın bəzi təbəqələrinə 70
ildə elə sirayət edib ki, hələ də onlar ana dilinin
mənasım, onun iĢlədilməsinin nə demək olduğunu
bilmirlər. Azərbaycan dilinin nüfuzunun qaldırılmasında
H.Əliyevin xüsusi xidmətləri vardır. Heç bir dövlət
baĢçısı öz ana dili haqqında bu qədər böyük qayğı
göstərməmiĢdir. Respublika prezidenti kimi H.Əliyev
Azərbaycan dilinin tətbiqi və qorunması haqqında
18.06.2001,
04.07.2001,
19.04.2002,
30.09.2002,
05.01.2003 tarixdə 5 fərman vermiĢdir. Müasir
Azərbaycan dili geniĢ Ģəkildə tədris və tədqiq
edilməlidir.
Dünyanın
hər
yerinə
səpələnmiĢ
soydaĢlarımız bu dili sevir və göz bəbəyi kimi qoruyur.
Dostları ilə paylaş: |