Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor
Yüklə 3,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| KEÇMĠġ SSRĠ-DƏ DĠL QURUCULUĞU VƏ
BĠLĠNQVĠZM MƏSƏLƏLƏRĠ Bu məsələni aĢkarlıq, demokratiya iĢığında, günün tələbləri səviyyəsində izah etmək lazımdır. 70 il elə bir qurultay olmamıĢdır ki, onun tribunasından gurultulu ibarələrlə göstərilməsin ki, partiyanın milli dil siyasəti məhz Lenin prinsipinə əsaslanır. Yəni burada heç bir zorakı assimilyasiya yoxdur. Hər bir millətin öz dilini azad Ģəkildə inkiĢaf etdirməsi üçün maksimum Ģərait yaradılmıĢdır. Bu, zahirdə belə idi. Bütün müttəfiq respublikaların yerli əhalisinin dili dövlət dili elan edilmiĢdi. Hər bir muxtar vilayəti təĢkil edən xalqın dilində təlim-təhsil, mətbuat, radio və s. var idi. «Məcburi dövlət dili» yox idi, rus dili RSFSR-in dövlət dili idi. Molumdur ki, dil obyektivdir. Onun inkiĢafını heç bir omrlo vo ya fərmanla tənzimləmək olmaz. Amma onun inkiĢafına Ģorait yaratmaq vo ya bunu etməmək olar. Elə bır Ģərait yaradılmıĢdı ki, rus dilini bilmədən nəinki baĢqa respublikada, habelə öz respublikamızda, onun paytaxtında keçinmək olmazdı. Rus dili keçmiĢ SSRĠ-do yaĢayan xalqların beynəlmiləl ünsiyyət vasitəsi rolunu oynayırdı. Dillərin bir-birinə təsirindən danıĢarkən mütləq substrat və superstrat haqqında bir neçə kəlmə demək lazımdır. Substrat superstrat və adstrat dillorin qarĢılıqlı təsiri nəticəsində meydana gələn linqvistik hadisədir. Gəlmə və hakim dilin yerli və ya məğlub dildəki izləri superstrat adlanır. Superstrat – dillərin yalnız izləri kimi baĢa düĢülməməlidir. Dillərin bir-birinə qeyri-bərabər münasibəti nəticəsində biri qalıb, digəri isə məğlub olur. Superstratın dərəcəsi iki cəhətdən – yerli və ya məğlub dilin inkiĢaf etməsindən vo hakim dilin aqressivliyindən asılıdır. Əgər məğlub və ya yerli dil gəlmə dildən zəifdirso, onda gəlmo hakim dil onu dərhal sıradan çıxarır. Əgər əksinə, yerli dil güclüdürsə, onda aĢağıdan yuxarı təsir baĢ verir ki, bu da substrat adlanır. Bundan əlavə, hakim golmə dil çox güclü Ģovinist səciyyodədirsə, yenə superstrat güclü olur. Məs.: hind dili qədim dravid dilinə təsir edib. Bu da hind dilində dıavid substratının yaranmasına səbəb olmuĢdur. KeçmiĢ SSRĠ-də həmiĢə dillərin qarĢılıqlı Ģəkildə bir-birini inkiĢaf etdirməsindon danıĢırdılar. Bu, adstrat adlanır. Dillərin yanaĢı yaĢaması, bir-birini zənginləĢdirmosi dedikdə hələ milli dillərin qarĢılıqlı münasibəti də nəzərdə tutulurdu. Əslində isə gürcü dili ilə Azərbaycan dilinin bir-birini zənginləĢdirmosi imkanı çox aĢağı idi. Rus dili isə baĢqa milli dillərə güclü təsir edərək nəinki leksik, habelə fonetik vo qrammatik səviyyədə onlara öz elementlərini aĢılayırdı. Bu əsil superstrat idi. Rus dili vasitəsilə baĢqa xalqların dünya mədəniyyətinə çıxdığını söyləmək olmaz. Ġndi baĢqa xalqlar kimi, Azərbaycan xalqı da dünya mədəniyyətinə rus dilinin heç iĢtirakı olmadan çıxa bilir. Azərbaycan dili kağız üzərində birinci dilimiz idi. Amma elə Ģərait yaranmıĢdı ki, bir idarədə kargüzarlıq iĢləri, iclaslar, idarələrarası məktublar, vəsatətlər Azərbaycanca getmirdi. Elə indinin özündə də ana dilinin mənasını, mahiyyətini dərk etməyən vəzifəli Ģəxslər yenə milli dilimizin geniĢ iĢləni lmosinə mane olurlar. Azərbaycanda 2 milyon 165, 4 min nəfər rus |