Dərslik adu-nun vəsaiti ilə çap olunur. Bakı Mütərcim 2017 Elmi redaktor

1
 Вах.
N. Mommədov. Dilçiliyin osasları, В., 1961, soh. 245 – 247. 
•' S. A. Onullahi. «Dünyda na qadar Azərbaycanlı var?» «Bilik» 
1988, I sentyabr. 
3
Головин Б. I I. Введение в языкознание. M.. 1973. стр. 259. 

---

olmuĢlar. Quzey Azərbaycanında Sovet hakimyyəti 
qələbə çalanda az-çox varlı olanlar qaçmalı oldular. 
Böyük Vətən müharibəsi dövründə əsir düĢən minlərlə 
azərbaycanlı voton xaini kimi güllələnməkdən 
qorxduğuna görə baĢqa qitələrə və ölkələrə getməli 
olmuĢdur. 
Güney 
Azərbaycanında 
isə 
Ģah 
rejimi 
azərbaycanlıları iqtisadi və hüquqi cəhətdən o qədər 
sıxmıĢdır ki, onlar kütləvi surətdə öz vətənlərini tərk 
etməli olmuĢlar. Prof. S. Onullahi uzun müddət bu 
sahədə axtarıĢ apardıqdan sonra müəyyən etmiĢdir ki, 
dünyanın hər yerində azərbaycanlı yaĢayır. Belə ki: 
AFR-də – 181 min. 
ABġ-da – 150 min. 
Fransada – 70 min. 
Böyük Britaniya – 60 min. 
Norveç, Ġsveç, Finlandiya və Hollandiyada – 200 
min. 
Ġspaniyada – 20 min. 
Avstriyada – 
:
15 min. 
Qərbi Berlində – 10 min. 
Hindistan və Pakistanda – 10 min. 
Avstraliya və Yaponiyada – 2, 5 min. 
Ġraqda – 500 min (baĢqa mənbələr 800 min 
göstərir). 
Türkiyədə – 1, 5 milyon. 
Cəmi Vətəndən kənarda 2 milyon 637 min nəfər 
Azərbaycanlı yaĢayır. Deməli Güney Azərbaycanda 20 
milyona qədər, Quzey Azərbaycanda 6 milyon 811 min. 
Beləliklə, dünyada 30 milyona yaxın Azərbaycanlı 
yaĢayır.(Bu faktlar artıq köhnəlib) 

---

l iyun 1993-cü ildə dünyanın 60-a yaxın ölkəsində 
yaĢayan azərbaycanlıların sayı 48.853.291 nəfər 
olmuĢdur. Bu məlumatı Almaniyada yaĢayan soydaĢımız 
Əli xan Ġqbal hazırlatdırmıĢdır. O, bu iĢə bir milyon 
dollardan artıq pul xərcləmiĢdir. Ayrı-ayrı dünya ölkələri 
üzrə soydaĢlarımızın miqdarı bu saydadır: 
>
D
0
G
O
567.000 
Avstraliya 
11.242 
Avstriya 
567.000 
Argentina 
17.456 

---

Andorra 
26.000 
BanqladeĢ 
201.642 
Belçika 
24.271 
Birma 
16.701 
Bəhreyn 
41.437 
Böyük Britaniya 
31.646 
Butan 
86.014 
Danimarka 
16.811 
Əfqanıstan 
523.649 
Əlcəzair 
381.000 
Ġndoneziya 
511.852 
Ġordaniya 
61.417 
Ġraq 
1.211.000 
Cənubi Azərbaycan 
20.877.000 
Ġsveç 
21.912 
Ġspaniya 
27.259 
Ġtaliya 
11.000 
Yaponiya 
15.000 
Yəmən 
51.200 
Yuqoslaviya 
10.038 
Yunanıstan 
18.198 
Kanada 
13.000 
Cənubi Koreya 
20.800 
Küveyt 
14.000 
Macarıstan 
8.200 
Oman 
25.322 
Səüdiyyə Ərəbistanı 
160.000 
PolĢa 
19.000 
Pakistan 
917.290 
Portuqaliya 
17.000 
Rumıniya 
71.000 
Sudan 
25.000 
Suriya 
142.900 
Türkiyə 
1.264.000 
Finlandiya 
20.173 
'ransa 
87.000 

---

Yuxarıda dediyimiz kimi, Azorbaycan xalql 
dünyanın ən qədim və mədəni xalqlarından biridir. Lakin 
ana dilimizdə XIII əsrdən əvvələ aid material 
olmadığından qədim dövrlər haqqında tutarlı söz demək 
çətin olur. Buna görə də Azərbaycan xalqının etnogenezi 
haqqında yanlıĢ, bəzən qərəzli məlumatlar, «elmi 
dəlillər» irəli sürülür. Azərbaycan xalqının soy kökünün 
Hindistan 
304.000 
Çin 
3.500 
Çili 
1.700 
Çexo-Slovakiya 
6.037 
Rusiya 
426.000 
Ukrayna 
71.091 
Belarusiya 
29.000 
Moldova 
22.500 
Gürcüstan 
651.000 
Dağıstan 
324.000 
Çeçenistan 
31.000 
ġimali Qafqaz 
70.000 
Qazaxıstan 
387.000 
Özbəkistan 
249.000 
Türkmənistan 
207.000 
Qırğızıstan 
189.000 
Tacikistan 
86.000 
Latviya 
14.000 
Litva 
6.800 
Estoniya 
7.600 
Latın Amerikası 
120.000 
Azərbaycan 
Respublikası 
7.204.000 

---

müəyyənləĢdirilməsində bir neçə yanlıĢ mövqelər vardır. 
Xalqımızın etnogenezi haqqında mövcud olan 
fikirlərdən biri budur ki, Cənubi Azərbaycanda 
oğuz-solcuq iĢğalları dövründə. (XI – XII əsrlər) əhali 
irandilli idi. Bu fikri Ġ. M. Dyakonov, Ġ. h. Əliyev, E. A. 
Qraibovski və baĢqaları müdafiə edirlər. BaĢqa bir yanlıĢ 
fikir – erkən orta əsr ġimali Azərbaycanda yaĢayan əhali 
Qafqazdilli idi. Bu fikri də müdafiə edənlər vardır. 
Bunlar arasında A. Q. ġanidze, Q. A. MelikiĢvili, Q. A. 
Klimov, Ġ. M. Dyakonov, Ġ.H. Əliyev, K. V. Trever, Y. 
A. Kruppov, A. N. Novoseltsev və s. göstormək olar. 
Deməli, ġimalda Qafqazdilli, Cənubda Ġrandilli xalqlar 
olub. Bu tarixi böhtanı baĢqa təəssübkeĢ millətlərin 
nümayəndələri ilə yanaĢı, Azərbaycan tarix elminin 
ağsaqqallarından biri kimi tanıdığımız Ġ. H. Əliyevin də 
iddia etməsi hər bir azərbaycanlıda qəzəb oyadır. Necə 
ola bilər ki, bir ərazi daxilində əhali iki dildə olub və 
həmin əhali danıĢdığı dili dərhal dəyiĢə bilibdir? Bu 
fikirlər kökündən yanlıĢdır. Əgər Cənubi Azərbaycan 
farsdilli, biz isə Qafqaz-Dağıstan dilli olmuĢuqsa, onda 
biz kimik? Bizi hansı xalqa bağlamaq istəyirlər? Onlar 
unudurlar ki, elə Alban-Arran dili, elə türk dili olmuĢdur. 
Alban tayfanın adıdır və o, türkdilli olmuĢdur. Burada 
Azərbaycan 
dilinin 
tarixinin 
görkəmli 
nümayəndələrindən biri T. Ġ. Hacıyevin bir fikrini yada 
salmaq yerinə düĢər ki, nəyə görə müasir Azərbaycan 
dilində və ya onun dialektlərində bu dildən – Qafqaz 
dilindən birco dənə də olsun söz yoxdur.' Bir daha təsdiq 
etmək olur ki, (həm dil materialı, həm yazılı abidələr, 
həm do toponimlər əsasında) alban dili Qafqazdilli 
olmamıĢdır. Bu sahədə Q. Ə. Qeybullayevin qənaətləri 

---

ilə tam razılaĢmaq olar: «Azərbaycanda qədimdən, 
avtoxton türkdilli tayfalar məskun idilər. Bunlar alban, 
quqar, kaspi, qarqar, Ģəki və b. idi. Eramızın əvvəllərində 
burada aran, bulqar, qoros, kənkor, qıpçaq, peçeneq, 
hun, çul, tərtər və b. türk tayfaları da yaĢamağa 
baĢlamıĢdılar. Daha sonralar buraya suvarlar, xəzərlər, 
XI əsrdən.sonra isə səlcuq- oğuzlar gəlmiĢlər. Məhz yerli 
türkdilli albanlar Azərbaycan xalqının soykökünü təĢkil 
edirlər. Əkər oğuz-səlcuq türklərinin XI – XII əsrlərdə 
Azərbaycan iĢğal edilənədək burada türkdilli əhali 
yaĢamasaydı,
iki üç yüzil müddətində, köhnəlmiĢ konsepsiyanın 
tərəfdarlarının dedikləri ilə razılaĢsaq, «Qafqazdilli» 
əhali necə assimilyasiyaya uğrayaraq bütünlüklə türkləĢə 
bilərdi? XI – XII əsrlərə qədər mövcud olmuĢ Gəncə, 
Bərdə, ġamaxı, Bakı, ġəmkir, Naxçıvan, Beyləqan vo 
baĢqa Ģəhərlərdə hansı 
1
T.Hacıycv. K.Voliycv. Azərbaycan dili tarixi. 
B.1983. s.l I 
486
Qafqazdilli xalq yaĢamıĢdır? Maldar həyat keçirən 
köçəri oğuzlar XI – XII əsrlərdən sonra qısa müddətdə 
bu Ģəhərlərin «Qafqazdilli» əhalisinin dilini necə 
dəyiĢdirə bilərdi»?
1
. 
Müəlliflə razılaĢmaq olar. Çünki hər hansı bir xalq 
baĢqasına Öz dilini, dinini, mədəniyyətini qəbul 
etdirmək istəyirsə, onda bu dediyimiz sahələrin 
1
Q.ö.Qcybullaycv. Qarabağ. B.I990. soh.<14 

---

hamısında üstün olmalıdır. Köçəri oğuz- səlçuqlar 
1054-cü ildə buraya gələnə qədər yerli türkdilli 
tayfaların zəngin ədəbiyyatı, mədəniyyəti və dili var idi. 
Azərbaycam Ġrandilli, Qafqazdilli tayfalar ölkəsi hesab 
edən bəzi üzdəniraq tarixçilərin müəmmalı iddialarını 
Görkəmlili ĢərqĢünas alim akad. Z. M. Bünyadovun son 
tədqiqatları alt-üst edir. O, «Kitab ət-tican», «Ümumtürk 
tarixinə giriĢ» (türkcə), «Moc-məl ət-təvarix vəl-qissə» 
və s. kimi yüzlərlə qədim mənbələrə əsaslanaraq təsdiq 
edir ki, «Azərbaycan vo Arranın türkləĢməsi prosesi 
ərəblər siyasi səhnəyə çıxmazdan çox ovvəl, hələ 
Sasanilər imperiyası daxilində baĢlanmıĢdı. Ərəblərin 
Azərbaycanı istila edib burada məskən salmaları əvvəl-
lərdə bu prosesi dayandırdı, lakin az sonra ərəblərlə 
türklərin assimilyasiyasının baĢlanması bu prosesi 
sürətləndirdi; həm də o dərəcədə ki, cəmi yüz ildən sonra 
bu proses çox geniĢ vüsət aldı. 
Gördüyümüz kimi, ərəblər Azərbaycam və Arranı 
istila edərkən bu ərazidə türk tayfalarına rast gəlmiĢdilər. 
Ərəb 
mənbəyində 
ərəblərin 
istilasından 
əvvəl 
Azərbaycanda türklərin yaĢadığı haqqında məlumata rast 
gəldik. Rəvayətə görə, Əmovi xəlifəsi Muaviyyo bir dəfə 
qədim tarixə bələd olan yəmənli Abid ibn ġariyyəyə belə 
sual verir: «Türklər və Azərbaycan nə deməkdir?» Abid 
cavab verir: «Azərbaycan – qədimdən türklərin yaĢadığı 
ölkədir». Bu rəvayəti Ģübhə altına almaq olardı. Lakin 
1126-cı ildə farsca tərtib edilmiĢ imzasız bir əsərdə də 
həmin rəvayətə rast gəlirik. Burada belə deyilir: 
«Azərbaycan qədimdən türklərin əlində olan bir 
ölkədir». 
Bu 
imzasız 
əsər 
müəllifi 
himyari 
padĢahlarından biri olan RaiĢ haqqında məlumat 

---

verərkən deyir ki, bu ölkə türklərin oliııdodir»
1
. Bu 
sözlərdən sonra Azərbaycan xalqının, Azərbaycan 
dilinin mənĢəyi haqqında hamıda aydın təsəvvür yarana 
bilər. 
Tarixdən məlumdur ki, Sasanilər III – VII əsrlərdə 
hökmranlıq 
etmiĢlər. 
Ərəb 
istilası 
Sasanilərin 
hakimiyyətinə son qoymuĢdur. 
Ġlk yazılı abidəmiz olan «Dədə Qorqud» 
dastanlarının lap birinci cümləsi do bu fikri təsdiq edir. 
Orada deyilir: «Rəsul əleyhissalam zamanına yaqın 
Bayat boyundan Qorqut ata deyərlər bir ər qopdı»
2
. 
Bu iki fikir nə qədər də bir-birini tamamlayır. 
Məlumdur ki, VII əsrdə Azərbaycanın Dəvdək adlı Ģairi 
do olmuĢdur. Lakin ərəb istilası Alban dövlətini, onun 
mədəniyyətini türkdilli tayfaların yaratmıĢ olduğu bütün 
maddi-mədəni sərvətləri məhv etdiyindən indi əlimizdə 
o dövrlərə aid qədim türk dilində heç nə yoxdur. 
Ulu babalarımız islam dinini qəbul etdikdən sonra 
«bismil- lahi rəhmanir rəhim»lə baĢlamayan bütün yazılı 
abidələri məhv etmiĢ, ərəb dilinə daha çox meyl 
göstərmiĢdilər. Türk- Azərbaycan dili yalnız məiĢətdə 
iĢlənmiĢdir. 
XI əsrdən baĢlayaraq Azərbaycan dilinə maraq 
artmağa baĢlayır. Bu, bir tərəfdən Azərbaycanda 
sənətkarlığın, digər tərəfdən ədəbiyyat və sənətin 
inkiĢafına kömək etdi. Bu dövrün görkomlili 
alimlərindən olan təriqət baĢçısı Ģair Baba «Kuhi- Baku» 
M. Torbiyat. «DancĢməndanc Azərbaycan», Tehran, 1314 (hicri). 
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, I çild, B., 1959, salı. 45; N. 
Məmmədov, A. Axundov. «Dilçiliyə gir.'?», B., 1966. c. 246. 

---

və onun qardaĢı Pir Hüseyn ġirvani məĢhur olmuĢlar. 
Fəqih Əbülvəfa Məhəmməd Mərəndi (1022), Təriqət 
Ģeyxi Əbuzor (1025), Bəhmonyar və Xotib Təbrizi kimi 
alimlər eyni zamanda Ģer-sənət adamı olmuĢlar. Bu 
alimlər içərisində Xətib Təbrizi daha çox diqqəti çəlb 
edir. 1030-cu ildə Təbriz Ģəhərində anadan olmuĢ Əbu 
Zəkəriyyə Yolıya ibn-Əli Xətib Təbrizi haqqında 
Məhommədəli Tərbiyətin verdiyi çox lazımlı bir 
məlumat dilimizin tarixi üçün do çox əhəmiyyətlidir. 
Həmin məlumatlarda deyilir: 
«Bir gün məsciddə (Bağdadda – 
A. B.)
Əbülüla 
Müərri ilə oturmuĢdum. Ġki ilə qədər var idi ki, vətəndən 
və dostlardan xəbərim yox idi. Bu zaman təbrizli 
qonĢularımızdan birisi məsçidə daxil oldu. Həddindən 
artıq sevindim. Əbülüla sevincimin səbəbini soruĢdu. 
Dedim ki, «Təbriz qonĢularımızdan birisi gəlib». Dedi 
ki: «Dur, Ģəhərindən və adamlarından xəbər öyrən». 
Söhbətdən sonra Əbülüla soruĢdu ki, bu hansı dildir ki, 
danıĢırdınız? Dedim: «Azərbaycan dilidir». Dedi ki: 
«Sizin dili anlamıram, amma nə ki, danıĢmısınız, 
əzbərlədim». 0, danıĢıqlarımızın hamısını hərf-hərf 
təkrar etdi... Mən onun qüvveyi hafizəsinə təəccüb 
etdim».
1
XI əsrdə yaĢayan Ģairlər içərisində Qətran Təbrizi 
də Ģer, sənət vo dilimizin inkiĢafında xüsusi rol 
oynamıĢdır. Qətran Təbrizi ilk ədəbi yaradıcılığa ana 
dilində yazdığı Ģerləri ilə baĢlamıĢdır. Lakin onun 
Azərbaycan dilindəki Ģerlərindən heç bir nümunə 
qalmamıĢdır. 1046-cı ildə Qətranla görüĢən Nasir 
Xosrov Ələvi «Səfəmamə» adlı əsərində göstərir ki, 
«Təbrizdə gözəl Ģerlər deyən (ana dili nəzərdə tutulur – 

---

A. B.)
Qətran adlı bir Ģair gördüm. O, fars dilini yaxĢı 
bilmirdi. Mənim yanıma gəldi, özü ilə Məncüqün və 
Dəqiqinin divanlarını gətirdi. Oxuyub çətin yerlərini 
məndən soruĢdu. Mən ona izah etdim. O, Ģərhini yazdı 
vo Ģerlərini mənim üçün oxudu» (Az. əd. tar., 1, səh. 61). 
Bundan əlavə, XI – XII əsrlərdə yetiĢmiĢ Ģairlərin 
əsərlərindən türk dili sistemləri də Azərbaycan dilinin 
daha qədimdən mövcud olmasına canlı sübutdur. Tarixi 
əsərlərlə yanaĢı, Xaqani, Nizami kimi sənətkarların 
əsərlərində bu gün də iĢlətdiyimiz atalar sözləri və 
zərbül-məsəllər iĢlənmiĢdir. Məs.: 
DoĢab almıĢam, bal çıxıb. 
Hər kəsin tüstüsü öz bacasından düz çıxar. 
Ev oğrusunu tutmaq olmaz. 
Ġsinmədim istisinə, kor oldum-tüstüsünə. 
Ot kökü üstə bitər. 
PiĢik balasını istədiyindən yeyər. 
Vaxtsız banlayan xoruzun baĢını kəsərlər. 
Dəyirman növbət ilədir. 
Qoyunu qoyun ayağından asarlar, keçini keçi. 
Özgəsino quyu qazan özü düĢər' 
Nizami, Xaqani və baĢqa görkəmli Azərbaycan 
Ģairlərinin əsərlərində rast gəldiyimiz külli miqdarda 
milli dil elementləri və izləri sübut edir ki, onlar dəbdə 
olan ərəb və fars dillərindən əlavə, öz ana dillərini də 
mükəmməl bilirmiĢlər. BaĢqa bir tarixi fakta nəzər salaq: 
Azərbaycan dilində əsəri bizə qədər gəlib çatan ilk 
(hələlik) sənətkarlardan biri XIII əsrdə yaĢamıĢ Ġzzədin 
Həsənoğlunun «Apardı könlümü» qəzəlini götürək: 
Apardı könlümü bir xoĢ, qəməryüz, can fəza dilbər 
Nə dilbər, dilbəri-Ģahid, nə Ģahid, ġahidi-Sərvər. 

---

Mən ölsəm, sən büti-Ģəngül, sürahi, eyləmə 
qül-qül,
Nə qül-qül, qül-qüli-badə, nə badə, badeyi-əhmər. 
BaĢımdan getmədi horkiz sənünlən içdigim badə,
Nə badə, badeyi-məsti, nə məsti, məstiyi-saqər. 
Həsənoğlu sana gərci düaçıdır, vəli sadiq Nə sadiq, 
sadiqi-bəndə, nə bəndə, bəndeyi-çakər. 
Bu qəzəlin mənasını müasir Azerbaycan dilini 
bilən hər bir adam çətinlik çekmədən baĢa düĢər. Qəzəlin 
həm forması, həm fikirlərin ifadə tərzi, həm də dil 
mükəmməlliyi sübut edir ki, çəmi 100 – 200 il tarixə 
malik olan bir dillə belə gözəl, dərin və geniĢ fikirlər 
ifadə etmək olmazdı. Bu dilin ən azı 700 – 800 yaĢı 
olmalı, inkiĢaf və təkmilləĢmə dövrü keçməli idi. Bu 
fikrə biz prof. Ə. M. Dəmirçizadə
2
və prof. F. R. 
Zeynalovda
1
da rast gəlirik. 
Azərbaycan dilində misilsiz əsərlər yaratmıĢ olan 
Seyid Ġmadəddin Nəsimi sübut etdi ki, bu dil nəinki 
qədim dillərdəndir, habelə yüksək inkiĢaf etmiĢ Ģer-sənət 
dilidir. 
1 2
Azərbaycan dilinin inkiĢaf tarixində XVI əsr 
xüsusi bır mərhələ kimi qeyd edilir. Bu, hər Ģeydən əvvəl 
iki nəfər qeyrətli Azərbaycan oğlunun fəaliyyətinin 
nəticəsi idi. Bu, ġah Ġsmayıl Xətai və Məhəmməd Füzuli 
idi. 
Səfəvilər dövlətinin yaradıcısı ġah Ġsmayıl Xətai 
1499-cu ildə Cənubi Azərbaycanda hakimiyyəti ələ 
1
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I ç., B., 1959, səh. 47. 
2
Ə. M. Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. B., 1973, səh. 
51. * F. R. Zeynalov. Türkologiyanın əsasları. B., 1981, səh.105. 

---

aldıqdan sonra, böyük bir ordu ilə ġimala hücum edərək 
onu da öz dövlətinə qataraq 1502-ci ildə özünü imperator 
elan etdi. Vahid Azərbaycan dövlətinin sərhədləri 
Dağıstandan tutmuĢ Ġraqa, Hindistana qədər gedib 
çıxırdı. Dövlətin paytaxtı Təbriz Ģəhəri çox sürətlə 
inkiĢaf edirdi. Burada 200-dən çox karvansara, 7 min 
dükan, 47 mədrəsə var idi. Bu dövrdə Azərbaycanın 
baĢqa Ģəhərləri – Gəncə, ġəki, Naxçıvan, Bakı, ġamaxı, 
Culfa və s. də inkiĢaf edirdi. Mədrəsələrdə ərəb dili ilə 
yanaĢı, Azərbaycan dilində də danıĢırdılar. Azərbaycan 
ədəbi dili dövlət idarələrində, sarayda, hərbi hissələrdə 
özünə möhkəm yer tutmuĢdu. ġah Ġsmayıl sarayda 
Azərbaycanca yazan Ģairləri saxlamıĢ, özü bu dildə 
danıĢmıĢ, Ģerlərini və məktublarını ana dilində yazmıĢ, 
əmr və sərəncanlarını bu dildə vermiĢdir. QoĢuna təlimi , 
do azərbaycanca verirdilər. Müasir fars dilində iĢlənən